Lagnukast úr bonskari tíð

Hanus Kamban
-----
Vit eru øll blivin so rein og so fín. Hetta var tað, eg hugsaði, nú eg um hvítusunnuna las søgusavnið Ein fyrrverandi føroyingur eftir Thom­as Michael Smith. Og kanska eru vit eisini blivin so stuttmint, at vit hava gloymt, at ein tíð var, tá ið gamlir menn gingu við rakdropa, tá ið børn snoraðu, tá ið tey sum skeittu ella vóru lámur blivu náði­leyst happað í og eftir skúlatíð, og tá ið náttpotturin á morni stóð dampandi undir songini. Gloymt ella ikki, henda tíðin er tað jørðildi, vit øll eru runnin úr.
Søgurnar í savninum spegla hesa tíðina aftur, við einum ósenti­men­talum bersøgni, einum sansi fyri tí ítøkiligu detaljuni og ein­um ser­ligum kynstri til at lýsa tað bonska, tað ónossliga og tað vamlis­liga. Og eins og frásøgnin er prunk­leys og ótelgd, er málburðurin tað eis­ini. Bókin er skrivað á einum suður­oyar­máli, sum er ektað og ikki fínpussað av nøkrum málsligum ráð­geva. Gongdin í summum av søg­unum fær ein at hugsa um ta ensku máliskuna twist of fate, tað eru lagnunnar kast, hesir tekstir lýsa. Persónarnir daga móti einum leiktjaldi, við ráka av Elefant øli og Den med Tyren, við deymi av sveitta og mykju, við borðum rok­að­um av øsku og matleivdum og óupp­vaskaðum borðbúnaði.
Byrjunnarsøgan er bara tvær síður. Hon hevur heitið “Anna og Magnus”, og líka so gerandisligur og óuppgjørdur sum hesi vanligu før­oysku fólkanøvnini er hesin tekstur. Svongd var fyri einum mannaminni síðani ikki ókend, og svongdin – sum er ein táttur í hesi søgu – verður við lagnunnar vend umskapað til fóta­­festi hjá tveimum í lívinum. Hvør skuldi trúð, at “himmalsk” dýrd kundi spretta úr einum bita av skerpikjøti? Teksturin er stuttur, men sniðfundigur og ikki einfaldur. Tíðarfláirnar eru tríggjar, og hóast her bara verður røtt um svongd og ein kjøtbita, fatar útsøgnin um eitt heilt lív, har kjøtbitin er para­dís­keldan.
Søgan “Hópdreparin” er runnin úr hesi somu bonsku og berligu tíð. Hetta er frásøgnin um drongin, sum vaks upp í krígsárunum, í einum um­hvørvi við drykkjuskapi, bardaga og andaligari vanrøkt. Drongurin er lámur, kemur ikki úr múgvandi korum og verður tí happaður. Tann samfelagsliga grammatikkin er formað sum ein óndur ringur. Hann ið hevnir seg, fær hevndina aftur­lønta og hevnir seg aftur. Andaligt avlop til at gróðurseta eitt nýtt mynstur er ikki til. Endin verður hareftir.
Sum heild eru tær stuttu søg­ur­nar í savninum tær bestu. Eitt dømi er “Josias”, helst tann besta í hesum savni. Her er eitt brot úr søguni:

Eg sat og eygleiddi Anton, meðan hann fylti eina hálva eskju av snúsi inn í munnin. Fyrst stappaði hann so nógv sum hann fekk upp und­ir yvirvørrina, og restina “upp í skuff­una”. So fór hann við hondini inn undir jakkan og kom fram við einari fløsku av Gordons Dry Gin, skrúvaði proppin av og rætti mær hana. Eg tók hana og legði munnin at, men fekk einki niður, tí hon var nógv meir enn lunkað, og skitin var hon eisini, hon luktaði av mykju. Eg læt, sum eg fekk mær ein lítlan, men fór at klíggja og reisti meg upp og lukkaðist akkurát út um hurðina at spýggja.

Ein frálík lýsing av eini pallmynd, sum øll í tí eldra ættarliðinum minn­ast, kanska serliga frá ólavsøkum, í teirri tíðini, tá ið annar hvør maður snúsaði. Eisini hesin stutti og fynd­ugi tekstur er sniðfundigur, tí høv­uðspersónurin er ikki Josias, men Anton. Annars er henda bæði groteska og humoristiska søgan dømi um ein klassiskan stutt­søgu­frymil, við bæði peripeti (t.e. vend) og poengi (tað sum Heðin Brú rópti “fynd”) til seinast.
Teir longru tekstirnir í savninum eru eftir mínum tykki minni væl­eydnaðir. Tittilsøgan – við dámi av vísindaskaldskapi – lýsir eina framtíð, har Føroyar eru avoyddar, har grønlendingar ráða í Danmark, og har munurin millum kall og konu er horvin at kalla. Teksturin er meira ein røð av hugleiðingum enn verulig søga. Nakað tað sama kann sigast um tekstin “Plankin”, um ein sjómann, sum verður kap­teynur á einum risaskipi, síðani fellur í drykkjuskap og endar aftur á “plankanum”.
Samanumtikið er góðskan í savn­inum kanska heldur misjøvn. Tað ov “snakkandi” skrivingarlagið mis­prýðir summar tekstir. Men í savn­inum eru ið hvussu er tríggjar sera vælskrivaðar og fast formaðar søgur.
Meðan eg havi sitið og skrivað hetta ummæli, havi eg eygleitt tvey listaverk á bróstinum yvir av mær. Annað er eitt portrett eftir Tor­bjørn Olsen, kanska hansara mest væleydnaða persónsmynd. Á gólv­inum undir henni stendur stand­mynd úr bronsu eftir Janus Kamban, av drongi, sum tekur ein seyð. Listaverkini eru sera ymisk, men nærkast í tí, at tey mynda øvugtar rørslur, drongurin, sum tekur seyðin, kastar seg til høgru handar, maðurin á portrettinum førkar seg til vinstru. Eg komi at hugsa um inngangin til Faidros eftir Platon, har Sokrates sigur:

– Hvagar, kæri Faidros, og hvaðani?

Hesi orð Sokratesar skulu, óneyð­ugt at siga, ikki skiljast bók­stavi­liga, men sum ein tilsiping av til­­veruligum slag. Portrettið er, sum onkur lesari longu hevur gitt, av mínum gamla vinmanni Hera Smith. Lív og varmi og ein merkis­verd sálarfrøðilig innlivan eru yvir hesum listaverkinum hjá Torbirni. Og móti kvøldi, tá ið skýmingin legst, er tað sum Heri stígur úr myndini út í stovuna og fer at práta við meg. Eg skonki mær tá ein whisky og svari: Hvagar fert tú, mín vinur, og hvaðani kemur tú?
Sami stemningur og somu spurn­ingar sveima yvir tí seinastu søguni í hesum savni. Tað serliga við hesum teksti – sum tykist vera skrivaður á jólum – er, at hann snýr seg um veru­ligar persónar, og at hesir persónar eru nevndir við sínum rætta navni. Teir eru Heri Smith, sum tá búði í húsinum Undir Kletti og grannar hansara Ímund og Ívar, sum búleikaðu, hugsi eg, í húsunum vinstrumegin, sum leingi trónaðu í Krókabrekkuni og mintu um okkurt dapurt, mjørkakámt spøkilsishús úr eini søgu eftir Poe ella Lovecraft.
Søgan er neyv og stuttorðað, kundi mint um “Pumpararnir í Havn­ini” eftir Magnus Dam Jacobsen. Heitið “Tortilla Katt” sipar – sera ele­gant – til skaldsøguna Tortilla Flat eftir Steinbeck, sum her hevur fingið eina serføroyska snaring. Ein serligur tokki og varmi er yvir hesum teksti, og millum reglurnar andar eitt fleyr av sorgblídni. Og um ein nú spyr eins og Sokrates: Hvagar fara tit? er svarið at finna til seinast í bókini:

Nú liggja teir allir fýra fram eftir rommum úti á tromini á Himmal­fjallinum og veittra niður til okkara og ynskja eini gleðilig jól.


Thomas M. Smith: Ein fyrrverandi føroyingur. Stuttsøgur.
Egið Forlag. 128 kr.