Jonhard Mikkelsen
-------
Arnstein Niclasen
Arnstein Niclasen, eins staðbundin og miðalhampa klaksvíkingur, hevur rakt upp sína egnu ættargrein, sum ólst upp Úti á Bø. Hjá uppisitarunum úti á Kirkjubøreyni, sum ikki hava sett onnur spor eftir seg har úti á nesinum enn nakrar mosagrónar steinar. Tað er ikki so frægt, at føroyingar flestir vita, at har úti í óbygdum einaferð var eitt lítið bygdarlag. Søguna, sum fjalir seg í teimum ógáaðu toftunum, hevur Arnstein drigið okkum fram í ljós. Og burtur úr øllum tí, hann hespar upp, eru nógvir stakir tilburðir, søgur um húski og einstaklingar, um embætisfólk og bøndur og mangt, mangt annað.
Her eru søgur um sýslumannin H. C. Müller og Jóannes Bónda. Rasmus Effersøe, Leo-ættina í Vági og Grimsby, Gamla Sloan, brøðurnar Mads og Niclas á Velbastað, bømannabrøgd, Vallekilde Háskúla, fleiri ættargreiningar, so sum úr Funningsstovu og Skrivarastovu í Havn – heilt frá 1700talinum og fram til okkara tíð, manntøl, staðarnøvn, kort og myndir yvir umhvørvið úti á Bø. Um fólk sum Rakul á Bø, skipbrotnu s/s “Barjamu”, Dia á Bø, Guttorm Andersen, løgmann, ið var 20 markabónda úti á Bø í 1550, von Born og von Løbner o.o.
Arnstein hevur sín serliga stíl og sítt sermerkta frásøgulag, og bókin hevur ein poetiskan dám, sum er heldur sjaldsamt, tá ið um slíkt tekstaslag ræður.
Fyrsta dømi:
Úthurðin úti á Bø ríkir fyri seinastu ferð. Eitt avgamalt bygdarlag letur eyguni aftur eftir lokið dagsverk. Eitt harðvunnið tíðarskeið er at enda komið.
Tey seinastu fólkini hava savnað sinar fáu pjøkar og ognarlutir saman í byrðar til burturferðar. Nakað av ognarlutum og okkurt av tilfari verður varisliga niðurtikið og hóskandi handfarið, tí kanska kann hetta koma aftur til nyttu í einum sethúsum, sum standa í gerð undir Glaðsheyggi í Havn.
Við Skálabakka hoyrist áartutlið fra mataránni. Tað runar við sjóvarmálan, og aldubrotini suffa seigan í Skirgjógv. Fjar fuglaljóð og jarm hómast um hagaleitið. Annars andar alt av tøgn og friði um hvarvið alt.
Tagnaður er teirra songur,
ein dag fóru tey avstað –
Tann seinasti veturin 1893/94 royndist, sum so mangan, bæði harður og kaldur. Aðruhvørja løtu, sum eftir tørni, brendi hann á við hørðum høgættarvindi og sterkum kulda, fyri í næsta viðbragdi at støkka yvir um kringin við ilsligum lágættarregni og vindi. Mikil húsaskaði hendi kring landið av ódnarveðri upp undir jól (16. des.).
Várið 1894 royndist harafturímóti bæði kalt og turt. Frostið spilti ein heilan hóp av torvinum. Stórt felli var í lembing við nógvum vindi.
Vindsamt summar, skýbøklar fara
sum framsettur bátur í sólsetri
og fyri norðan fjøll
hin grøni eldur.
Seigliga fara tey so til gongu. Hvør undir síni tungu klyv eftir aldagomlu gøtuni inn undir Ravnarøkurnar. Aftur eftir slóðini haðani tey komu, sum ein ættargrein av Reyni í Havn - einaferð í seytjanhundraðtalinum. Heim eftir gøtuni, sum leiðir upp um røðina handan leitið við Reynsmúlalág.
Annað dømi:
Tíðaraldan
Endaliga niðurløguárið úti á Bø var, sum áður nevnt, 1894. Her kunnu vit steðga á eitt bil, meðan tann 19. øldin leggur seg afturá, soleiðis hendur í favn, tí at eitt nýtt tíðarskeið er í heinta og væntu.
Den mätta dagen, den är aldrig störst.
Den bäste dagen er en dag av törst.
Við aldaskifti alda ofta nýggj rák og hugbirtingar. Aðrar ræsir rísa undan sýnu, og nýggjar skipanir taka seg upp við vón um framburð og varandi frið millum heimsins lond og mannabørn. Og framburður kom við tí nýggju øldini, serstakliga á tí tekniska økinum. Nógv nýggj og hent framstig komu fyri dagin so sum: makaleysar maskinur, drekar á flogi og fúkandi bilar. Meðan vónirnar um varandi frið millum lond og fólk ikki komu at lúka somu treyt. Tí hvør veit ikki frá søguni at siga, um hvussu nógv nýggj og hægri teknisk frambrot – sum upprunaliga vórðu ætlað til frið og frama – ið ikki straks av mannaávum blivu brúkt til óhugnaliga hernaðarliga dubbing?
Tann íborna tráan skapningsins eftir ognum, valdi og vinningi tykist ongan enda at taka, og muran til makt - manna millum - kennir onga broyting til bata. Men tað er so ein onnur søga
Triðja dømi:
Árið 1894 í stuttum tøkum
Henda veturin verður ein nýggjur viti tendraður úti á Borðuni til miklan fagnað fyri havnarfólk og havsins synir (1. okt.’93). Ein sangur varð yrktur til birtingarhøvið við hesum fagnaðarboðum:
”At ljós er nú leið yvir bylgju”. (re?)
Og uttan úr heimi glottar í. Ein skonnart fer 1. nýggjársdag á land í Havn í ódnarveðri, vrakið bleiv keypt og afturgjørt av Restorffs-monnunum og fær navnið: “Frederiksvaag”.
Tað franska felagið ” La Societé minière des Iles Faroé” keypir rættindi til at høgga kol í Trongisvági.
Og høvuðsstaðurin dregur at sær. Ein nýggj skemtivísa sveimar millum unga fólkið og verður havd uppi á gólvi, nevnd: Gentukæti (eftir jpg) um tær ungu genturnar, sum í einsemi dvølja á bygd við leikalindanna íbornu dreymum og langtan eftir øðrum luti og lívi.
Hesi ungu fljóð droyma um at fara heiman - burtur av bygd og til Havnar: Ta deiligu Havnina - har ið rættir unglingar eru og klæddir sum menn - og saman við teimum í stási at spassera runt um tann heila bý og út á Skansan.
Tórshavnar kommunuskúli varð tikin í brúk hetta árið. Hesin bygningur, sum nú er bæriligu býráðshús býarins, bygdur úr tilhøgdum føroyskum gróti.
Havnin var fámentari tá og helst eisini bygdasligari enn í dag. Býurin var enn ikki blivin keypstaður, hóast høvuðsstaður landsins. Eini 1500 fólk búðu í Havn um hetta leitið. Øll hava ivaleyst kent hvørt annað - upp á persón - um ikki annað.
Meginparturin av almúguni lá undir fátækramarkinum. Tó var har ein fámentur yvirklassi av maktfullum embætismonnum og øðrum múgvandi, sum fingust við at sæta sær og sínum sum frægast – hesi sum um hendur høvdu embæti, handil ella annað vinnuvirksemi.
Sjónligt var fyri mong, at síðani Kongaligi Einahandilin fór í søguna í 1856, vóru brennivínsbørnini alsamt fjølgað, og tann svári eftirburðurin lá berur: at familjur og heim blivu oydd av hungri og halli.
Hetta tí, at peningur, ognir og óðal so brádliga fingu annan ólíkligan eigara – soleiðis bara tvørtur um diskin - av armóð og ómegd ella lyndisbreki - á beisku vágskál lívsins og lagnunnar.
Heini Olsen
Vestmenningurin Heini Olsen, sum er ættaður frá Heina Havreka og hevur rikist um mestsum øll heimsins lond dastið av hálvari øld, hevur skrivað bók um ta tíðina, tá ið hann sum ungur verkfrøðingur starvaðist í Miðeystri. Eitt óvanliga hendingaríkt lív í fremmandum mentanum og fremmandum málum. Heini lærdi seg persiskt og legði seg eftir at skilja mentanina har.
Sum vegaverkfrøðingur varð kravt, at bæði eitt og annað varð skrásett hvønn dag. Umframt alt tað kravda, skrivaði hann dagbók og tók myndir av øllum tí forvitnisliga, ið hann sá. Eisini var hann ásttikin í danskari gentu, sum hann skrivaði til hvørja viku. Nú hevur hann savnað alt tilfarið og lisið øll brøvini umaftur (tey hevur hon varðveitt sum reyðagull). Í hesari bókini er Heini upp á tað stuttligasta við sínum eyðkenda frásøgulagi. Vit lata bókina sjálva tala.
Brot 1
Nigel og eg hildu okkum kúrrar, vit tordu ikki at víkja frá pengaskríninum, tí har vóru 200.000 rialar í, sum skulu nýtast til flytingina til Shiraz. Nigel hevur keypt ein stav við korðu innan, og hann høvdu vit liggjandi á gólvinum ímillum okkum, tá vit vóru farnir í koyggjuna.
Um tólvtíðina vórðu vit vaktir av einum persa, sum spurdi, um vit vildu síggja nakað áhugavert. Vit tørnaðu út, tóku pengaskrínið og korðuna við okkum og fóru niðan í tað einasta stóra tjaldið, sum eftir stóð.
Har var eisini so sanniliga gongd í. Teir flestu vóru druknir, og teir høvdu fingið fatur á einari gamlari kelling, ið átti tvær avbera vakrar døtur – ella kanska vóru tær ommudøtur – sum hon hevði við sær.
Vit settu okkum niður væl til rættis, Nigel við pjøkanum við pengaskríninum á knøunum og eg við korðustavinum.
Tær fóru at dansa til henda serkenda orientalska songin, ið tær sjálvar sungu, og sum omman klappaði taktina til. Dansurin varð villari og villari, luftin var tung av monnum, ið eygleiddu dansandi kvinnur, av tubbaksroyki teirra og av, at nakrir eisini høvdu roykt opium fyri uttan vodka, sum drukkið varð.
Genturnar snúðu sær títtari og títtari runt, meðan afturpartur og frampartur fór hvør sín vegin eins og rennandi kúgv, og at enda lótu tær seg úr, so ikki trevilin var eftir. Tær dansaðu eina løtu afturat; men so kundu tveir ungir persar ikki halda sær longur, teir langaðu út eftir hvør sínari og hvurvu inn um mosquitonetini við teimum.
Vit takkaðu fyri okkum, søgdu góða nátt og krupu aftur til koys. Í dag hoyrdu vit so, at teir flestallir høvdu hugnað sær við gentunum, og gamla hevði innkasserað 100 rialar (um 10 kr.) frá hvørjum.
Brot 2
Býttur, sum eg var, fór eg fyri lýsing, 12. september, upp við hinum og í moskuna, tá mullahin úr minaretini hevði kallað til bøn; men eitt høvdu teir gloymt at sagt mær, og tað var, at vit skuldu vaska okkum um hendur og armar upp undir albogan, andlitið og um føturnar.
Mær dámdi einki at fara úr skónum og seta teir uttanfyri, tí eg helt teir fara at hvørva, og so hevði eg eisini stórt hol á teimum ullintu, heimabundnu føroysku hosunum; men myrkleitt var, so tað bilti ikki, og føturnir trongdu kanska eisini til at vaskast.
Annars sá eg nøkulunda líka sólbrendur og skitin út sum hinir báðir, tí ikki liggur væl fyri at snøgga sær í somu klæðum á ferð í sandrokinum aftan fyri stórar lastbilar, sum vónleyst er at sleppa framum.
Teir funnu okkum pláss, har tað var myrkast inni, og so at fylgja hinum í bønini – standa rættur, so niður á knæ, uppaftur, aftur niður á knæ og fram eftir rommum og so framvegis, til bønin var at enda komin; men tá eg miðskeiðis í tilgongdini sá, hvussu álvarsliga og inniliga allir tóku hesa morgunbøn, fekk eg knappliga heilt sálarliga ringa samvitsku, tí eg var bara farin við av forvitni, og eg kendi tað við eitt sum stóra synd at halda bæði Mullah og alla hesa stóru mannamúgvu fyri gjøldur. Ørminnist, at eg sendi eina „Sorry, Sir !“ uppeftir, áðrenn eg innantanna komdi mær at fara undir eina heldur enn ikki fløkta umberingarbøn, og einki fær meg til at halda, at Sankta Pætur vil forða teimum at koma innar bara av tí, at teir ikki eru kristnir, tí sum eg aðrastaðni havi greitt frá, eru tey í teimum seks-átta trúargreinum, eg havi arbeitt ímillum, øll samd um hin eina skaparan, tey í bønini heita á um at hjálpa teimum at fáa sum frægast burtur úr her á foldum og eftir fráferð hiðani.
Ageler og Sheikzadeh spurdu, hví í verðini eg næstan rann útaftur, tað kundi forkomið mær, søgdu teir, tí alt nærindis moskuni skuldi ganga siðiliga og spakuliga fyri seg, sum gomul siðvenja var, og teir høvdu sæð fleiri havt eyguni eftir mær.
Mær rann í hug, tá eg sum smádrongur var í kirkju í Vestmanna, tá tað rópti grindaboð, og øll fóru siðiliga út eftir gólvinum, sum vanligt við teimum innastu fyrst, líka til mannfólkið kom út á kirkjugáttina, har tað hamskiftist og tók til beins.
Brot 3
Sum kunnugt hava ross ofta buldrutan maga, og tá Antonio á gøtuni við Evu undir lið eftir einar tveir tílíkar harðar brestir, fjáltrutur bað hana orsaka, segði Eva, at tað gjørdi ikki petti – hon hevði annars hildið ljóðið koma frá rossunum!
Hundur mín, sum hvørja nátt gekk á varðhaldi, plagdi tað mesta av degnum at liggja og durva. Henda seinnapartin lá hann í fasta svøvni beint innan fyri dyrnar, og tá hann ikki áður hevði sæð ljóshærda kvinnu, vaknaði hann sum við kaldan dreym og skar í eitt andskræmiligt glefs; men mátti eins og allir aðrir av kallkyni láta við halanum og lúta fyri Evusa blíðu, bláu eygum.
Borðreitt var ikki við so nógvum øðrum enn sjálvum høvuðsrættinum, ið var kókað rís og eitt veðurlamb steikt í heilum líki; men bretarnir hildu tó, at eg sum føroyingur mundi kunna gera okkurt forkunnugt aftrat, og tá mær altíð sera væl hevur dámað avroð, vórðu høvd og bein sviðin, vølirnir vaskaðir, og úr pottinum vórðu – inn í steikta krovið – bein, vomb, rukkulakki, fyltur suðuroyar-sperðil og hvítanýru vakurt løgd til rættis kring seyðarhøvdið, sum syrgið lá og stardi út undan, har bløðran annars átti at sita.
Í hvussu var og ikki – væl gekst, og undir borðhaldinum vísti Antonio seg frá síni allarbestu síðu, skemtaði og segði frá vælsitandi smásøgum, og kring vaktareldin aftaná sang hann gamlar sicilianskar ástarsangir, sum Eva við síni ljósu rødd eisini við hvørt tók undir við, og meira enn einaferð birtu tey í duett upp undir okkum allar at murra við, so frægt vit dugdu.
Út á náttina svaraði onkur hyena aftur á villini heiði, kvøldargneggj asnanna var tagnað, og tá vit so við og við fóru at remba okkum og geispa, reistist Antonio, beyð Evu armin og leiddi hana yvir at skínandi skúrinum.
…. Og morgunin eftir: Vit allir á skúrin, skoraðust gjøgnum dyrnar – og har lá Antonio – í liti á at líta eins og veikt tevatn við mjólk útií, útvatnaðum eygum, piprandi vørrum og skelvandi hondum.
„Harragud – Antonio – hvat bagir?“ – róptu vit ræðsluslignir; men hann bara skakaði høvdinum og hevði aftur mist málið. Vit góvust kortini ikki so og hildu fram at pína og plága hann við forvitnu spurningum okkara, til hann at enda lyfti bleiku hond sína
sum tekin um, at vit skuldu tiga, og við veikari rødd segði hann okkum frá sorgarleikinum, sum hann var farin fram, og meðan vit hugtiknir lurtaðu, vóru listagávur Antoniusar bestar í frásøgukynstri, tá hann meistaraliga lýsti kenslur sínar í teirri løtu, Eva eymt tók høvur hansara inn at mjúka, bergtakandi barmi sínum (hann rakk ikki longur upp) og við ástartungari rødd teskaði honum í oyra: „Antonio! – di’amot! – snella vennen min;“ men tá sortnaði fyri eygum Antoniusar, tað setti at hjartanum – og slerdi leyst !
