Orðbragd og umrøða

Nakrar hálvgum Foucault-ættaðar hugleiðingar um føroyskt mál og umrøðuna um tað fyrr og nú

(

Anna V. Ellingsgaard

18.09.2009 (13:10)

<style type="text/css">  </style>   <o:p></o:p> <o:p> </o:p> Fyrri partur)<o:p></o:p> <o:p> </o:p> Carl Jóhan Jensen<o:p></o:p> <o:p> </o:p> tú  far ikki blíðan inn í ta blánátt,<o:p></o:p> ýva seg upp eigur elli, øðast  við skýmd,<o:p></o:p> tak, tak aftur tað ljós, ið hvørvur úr gátt <o:p></o:p> Hesi orðini komu, óvist hví, malandi framfyri, sum eg tendraði telduna nú eitt kvøldið og skuldi fara undir at seta hesa hugleiðing saman, ið tygum nú lesa. Orðini havi eg føroyskað  eftir valisiska skaldið Dylan Thomas, tey gera fyrsta örindi í eini  sonevndari villanellu. Dylan Thomas yrkti hesa villanelluna, helst gitnastu yrking sína, á vári í 1952.  Um hetta mundið er pápi hansara  vorðin álvarsliga sjúkur og bregður fyri feigd. Villanellan er ein vevnaður av mótsetningum, bæði fløkt og eyðskild, hvørt um annað harmaróp og lívsfagnaður, ein margkynjað hugleiðing í villingarsomum myndmáli um lívið og tey óumberligu kor tað bjóðar.  <o:p></o:p> Men hví taki eg hana fram her? <o:p></o:p> Er tað tí, eg eigi ein pápa, sum bregður fyri feigd? <o:p></o:p> Nei, tað geri eg ikki. Tað eru longu ófá ár síðani, pápi mín legði beinini á sandinum hinumegin, handan tíð og ljós. <o:p></o:p> Hvat er tað so, meðni? <o:p></o:p> Tað er eitt kenslulag ella móguliga ein varhugi heldur ella ið hvussu er ein hugsan ella kanska óskilahugsan, sum javnan hevur hingið og enn hongur við føroyskt máltilvit,  so langt nakar veit nakað um mál okkara aftur um tjöldini av misromantiskum og mishugfloygdum tilgitingum um söguna hjá tí, tignina og tilverurættin. Tað er hugmyndin av føroyskum máli á mótinum millum lív og gloymsku,  á röðini millum  ljós og myrkur, ímyndin av málinum sum upphaldi á fjöllum í hvørvandi dagræði. <o:p></o:p> Longu hjá J. C. Svabo, okkara fyrsta orðabókahövundi, verður vart við henda hugburð, men aftur um hann er tað millum nakað og einki, vit við vissu vita um føroyskt mál – í öllum førum ikki nýføroyskt. <o:p></o:p> Er Svabo eftirfarandi var føroyskt mál á hansara dögum komið í avdeyða,  ikki ólíkt tí liði av eyðvalamonnum, sum í villanelluni hjá Dylan Thomas kykna undan tekstinum við rópum um, hvussu glæsiliga teirra neyðarsligu brögd hövdu kunnað dansað á grønum sandi.<o:p></o:p> <o:p> </o:p> Hugvísindalig fornfrøði<o:p></o:p> Í hesi hugleiðing fari eg í stuttum at taka umrøðuna um føroyskt mál fyri soleiðis, sum hon hevur artað seg frá á Svabosa dögum fram í fyrru helvt av farnu öld. Eg skal ikki dylja, at eg skjóti viðgerðina frá landi við tað hugvísindaligu fornfrøðina hjá franska spekinginum Michel Foucault, so illgrunaverd sum henda fornfrøðin kortini er farin at sýnast mongum tey seinnu árini.       <o:p></o:p> Endamálið er sostatt at kanna umrøðuna um føroyskt mál í mun til tey hugmyndakervi, sum hava verið í gildi söguliga og samfelagsliga í ymsum tíðarskeiðum frá seint í 18. öld og frameftir og  vita, hvussu viðkomandi hugmyndakervi ávirkaðu orbragdið í umrøðuni, í teirri vón, kanska fáfongdu vón, at ein slík kanning kann birta nýtt ljós um viðurskifti, sum eru vælkend og ofta lýst í bókum og ritgerðum.<o:p></o:p> Tey smáu tvey hundrað árini, ið her verða tikin fyri, altso frá Svabo fram undir nítjan hundrað og hálvtrýss, falla hugsi eg, umrøðusöguliga mest sum av sær sjálvum í trý rímiliga greitt atskild skeið. Tíðina  undir einaveldinum frá um 1770 fram um miðja nítjandu öld. Tíðina frá tí einahandilin varð avtikin fram til um nítjanhundrað og tjúgu, tá ið umskiftið frá tí gamla bygdarsamfelagnum til fiskivinnusamfelag er at kalla afturumlagt og so at enda tíðin frá nítjan hundrað og tjúgu fram til nítjan hundrað og hálvtrýss.<o:p></o:p> <o:p> </o:p> Svabo<o:p></o:p> Tá ið Svabo var á dögum, var einaveldið í vælmaktini og tær hugmyndir, tað hevði  um seg sjálvt sum eindarríki, dagaðu eins og óryggiligir tindar  upp móti einum himmali av sjálvvissu. Og hugburðurin hjá einaveldinum merkir eisini orðbragdið, Svabo hevur í umrøðu síni um føroyskt mál, eitt nú í innganginum til elsta orðabókahandritið. Í hesum inngangi mælir Svabo m.a. til, at føroyingar  sleppa máli sínum og fara at brúka danskt burturav í staðin. Sjálvur sigur hann: <o:p></o:p> <o:p> </o:p> Jeg kand dessuden ikke andet end forestille mig det som en langt større Fuldkommenhed, at Kolonien , saalænge den med Danmark  tilbeder en Gud, knæler for en Konge ogsaa talte med samme tunge som det. <o:p></o:p> <o:p> </o:p>  Orðbragdið er bæði her og í formálanum annars í einum og öllum lagað eftir tí virðismáti, sum ber tað politiska og mentunarliga tilvitið hjá einaveldinum. Danskt hevur í hesum samanhanginum eitt sjálvsagt gildi sum mál av tí, at danskt er málið, ið tað Gudsgivna valdið beinist í gjøgnum. Íslendskt verður eisini nevnt í formálanum og hevur í sínum lagi gildi og harvið tilverurætt sum mál, av tí tað goymir tann norrøna arvin, so at siga óspiltan, og soleiðis varpar ein gullaldarligan ljóma á einaveldið. Føroyskt afturímóti er hvørki eitt mál, sum vald beinist ígjøgnum, eins og danskt, tíansheldur arvberi hjá einari mentunarliga gullöld, eins og íslendskt, bert ein fölna grein á tí norrønu eikini, eins og Svabo málber seg, og í besta lagi varðveitingarvert sum eitt ilt av einum fornminni.<o:p></o:p> <o:p> </o:p> J.H. Schrøter<o:p></o:p> Hjá samtíðarmanni Svabos, Johan Hendrik Schrøter, presti, ið kortini var eitt ættarlið yngri, sæst sama orðbragdið aftur, tá ið hann í innganginum til týðing sína av Matteus Evangelium ger grein fyri føroyskum máli. Inngangurin er helst skrivaður í 1823, men var, óvist hví, ongantíð prentaður. Útgevarin Det Danske Bibelselskab, stovnað 1814, strikaði hann úr handritinum, sum tað sendi til prentingar í Randers sama ár. Í innganginum  (hann er ætlaður donskum lesarum) gevur Schrøter  eina knapporðaða lýsing av heildarlagnum í føroyskum í samtíð síni. Schrøter greiðir frá bygdarmálsmunum og málførum, sigur eitt sindur um bendingar, ljóðskipan o.s.frv.  Føroyskt mál hevur tó eftir orðbragdi hansara at døma einki gildi í sjálvum sær, tað er  eitt kámt endurskin av fornmálinum (t.e. norrønum), nakrar spjaddar dialektir, sum vónleyst hevði verið at savnað og samskipað til eitt bókmál. Eitt slíkt átak hevði, sigur Schrøter, í fyrsta lagi verið tíðarkrevjandi og í øðrum lagi óneyðugt, danskt er longu bókmál hjá teimum upplýstu í Føroyum. Hinvegin, heldur Schrøter fram, hevur hann hildið tað verið stríðið og kostnaðin vert at gera týðingina, hon kann skapa teimum óupplýstu  og fákunnu eina betri fatan av teimum trúarhugtökum, sum danskt og donsk orð hýsa. At enda í innganginum roynir Schrøter at førka føroyskt og danskt tættari móti hvørjum öðrum og vil vera við, at í framburði líkist føroyskt donskum og víkir frá norrønum eftir somu reglum sum danskt. Hartil ætlar hann, at føroyskt helst eisini hevur staðið donskum nærri í framburði í fornöld enn íslendskum.<o:p></o:p> Orðbragdið hjá ávikavíst Schrøter og Svabo ber saman í tí, at hvørgin aftrar seg við at høgga av tá og sneiða av hæli til at fáa føroyskt mál at semja saman við virðiskervið hjá einaveldinum, serliga hugmyndina um hitt  treytaleysa eindarríkið.<o:p></o:p> <o:p> </o:p> Einaveldið fellur<o:p></o:p> Fram undir miðja nítjandu öld fer umsíðir at ridla undir danska einaveldinum. Naglarnir, sum hildu tí hugsjónarliga saman, taka so hvørt at dragna og tað ger hugmyndin um eindarríkið eisini, tað er ikki fult so óbroytiligt longur. Hetta ávirkar, ið hvussu er eitt skifti, orðbragdið í umrøðuni um føroyskt mál í Danmark. Tað sæst m.a. aftur í skrivingini hjá Svend Grundtvig, eitt nú í ritinum Dansken paa Færøerne. Sidestykke til Tysken i Slesvig,  og eyðvitað í greinunum, sum V. U. Hammershaimb birti í donskum bløðum miðskeiðis í átjan hundrað og fjøriti árunum.  <o:p></o:p> Kortini er tað ikki sørt, at ymiskt sløðist eftir av gamlari hugsan. Tað man ikki vera av tilvild, at Hammershaimb næstan ikki fær fullsagt, hvussu nærskylt føroyskt er við norrønt, bæði málsliga og arvmentaliga, og seinni evnar stavseting sína til við støði í einum uppskoti frá Jóni Sigurðssyni, men umframt at vera forsprákari fyri  íslendskum sjálvstýri fekst Jón við norrøn frøði í Keypmannahavn.<o:p></o:p> <o:p> </o:p> Tjóðskapartíðin og so fordánt<o:p></o:p> Nú gera vit eitt lop fram í ta tíðina, tá ið føroyska tjóðskaparrørslan so smátt fer at taka seg upp, fyrst í Keypmannahavn millum lesandi og seinni í Føroyum við tí viðgitna jólafundinum í 1888. Í hesum árum stendur hart stríð um fólkaræðisspurningin í danska samfelagnum. Harafturat kemur, at danska tjóðin og danskt sjálvstilvit ikki meiri enn so dánt eru komin fyri seg eftir knúskini í krígnum við týskin í 1864. Sviðin eftir ósigurin er ikki avlinkaður. Danskt veldi liggur ryggbrotið og búskaparliga eru tíðirnar trongar.  <o:p></o:p> At hesi viðurskifti settu dám á orðbragdið í umrøðuni um føroyskt mál í seinnu helvt av nítjandu øld umgekst ikki, so nærbundnar Føroyar  vóru donskum stjórnmálum og danskari fyrisiting heilt fram til seinna heimsbardaga. <o:p></o:p> Lítið man vera ivast í, at føroyska tjóðskaparrørslan fyrst og fremst hevði íkomu sína í tí fólkaræðissinnaða tjóðskaparumhvørvinum í Danmark. Hetta sæst eisini týðuliga aftur í orðbragdinum, sum føroysk tjóðskaparfólk hava í umrøðu síni um móðurmálið bæði í blaðgreinum og yrkingum, eitt nú í tí sangskaldskapi, sum kom fyri almenningseygu í 1892 í savninum Föriskar vysur/ sungnar av föriskum studentum í Kjöpinhavn. Í Föriskum vysum stóð m.a. tann kenda yrkingin hjá Friðriki Petersen Móðurmál stórt var títt fall.    <o:p></o:p> Men í orðbragdinum, sum tjóðskaparfólk hava í umrøðuni um málið og stöðuna hjá málinum, er frá byrjan  ein undarligur tvískinningur. Tað er einki at taka seg aftur í, at sárlyndið í dönum eftir kríggið í 1864 og ein donsk ríkisstjórn, ið var trek til fólkaræði, so at siga forsniða orðbragdið. Öðrumegin verður eins og í  Móðurmál størt er títt fall  gjørt vart við tann órætt móðurmálið í öldir hevur liðið undir donskum stýri. Málið krevur at fáa uppreisn, krevur at fáa rættindi sum fullgilt mál, um tí skal vera lív lagað. Hetta samsvarar alt við tær fólkaræðisligu hugmyndir, sum vóru tyngdardepilin í norðurlendskari tjóðskaparrørslu í seinnu helvt av 19. öld. Men hinvegin verða alskyns fyrivarni tikin, tíðum undarlig og óneyðug. Dýrt verður t.d. lagt við, at danskt ikki má setast váða í Føroyum, hvussu tað so skuldi hent, og menn ( J. Jakobsen t.d.) koma í tíð og úrtíð við yvirlýsingum um, at føroyskt onga framtíð eigur sum rættur mentunarberi o.s.fr.<o:p></o:p> <o:p> </o:p> Seinni partur av »Orðbragd og umrøða« hjá Carl Jóhan Jensen verður prentaður komandi vikuskifti<o:p></o:p> <o:p></o:p>

Orðbragd og umrøða

Mest lisið

Øll óviðkomandi skulu halda seg ein fjórðing frá grindini

Myndir: Jarðarferðin hjá Liverpool-leikaranum Diogo Jota

Nýggir kommunulæknar eru settir í Runavík

Myndir: Kappróður í Fuglafirði

Dreymurin var altíð at gerast bóndi

Vitlíki: Fleiri skrivligar próvtøkur eru gjørdar munnligar

11 gentur frá summarlegu enn saknaðar eftir vatnflóð í Texas

EM: Noreg hevur fullan pott aftaná tveir dystir

Netanyahu fer til USA og trýr uppá hjálp frá Trump til vápnahvíldaravtalu

Vladimir Putin rósti deyðum herovasta í Kursk