Kommunalt eldraøkið tað einasta rætta

Annika Olsen, Landsstýriskvinna í almannamálum
-----------

Tikið verður til, at leingi er tað, ið væl skal vera. Í polit­isku skipanini hevur tað tey seinastu 20 árini verið tosað um at leggja eldraøkið út til komm­unurnar at umsita. Tað hevur verið nógv tos, og tað hevur verið nógv kjak, ótelj­andi politiskir pallborðs­fundir og kjak í útvarps- og sjón­varpsstovum. Álit eru skriv­að upp í leypar um hetta mál umframt, at ar­beiðs­bólkar hava sitið í hópa­tali og viðgjørt spurn­ing­in um, hvussu eldraøkið skal skip­ast. Nevnast kunnu úr rúgvuni t.d. :
• Grøna álitið frá 1996
• Tilmæli frá arbeiðsbólki varð handað landsstýr­inum 2002
• Álitið “Kommunur, eindir og uppgávur” varð handað landsstýrinum í 2009
• Tilmæli um eldrapolitikk varð handað í 2012

Tað, sum øll hesi álit og til­mæli hava til felags er, at tey mæla til, at greiða má fáast á fløkta myndugleikabýtinum millum land og kommunur, og at vald og gjald skal fylgj­ast at til tess at tryggja fak­liga dygd og trygd, soleiðis at borgarin fær so góða tænastu sum gjørligt.
Fortreytin fyri einum skyn­samum rakstri og menn­ing kann bert fáast, um ógreiðan á myndug­leika­být­inum verður greidd, og at vald og gjald veruliga fylgist at.
Hvat viðvíkur setanar­við­ur­skiftunum hjá starvs­fólk­unum, so eru hesi somuleiðis ógreið, har nøkur starvsfólk hava starvsstað hjá landinum, nøkur hjá kommununum og nøkur eru starvsett á sjálvs­ognarstovnum. Úr­slitið av hesum er, at starvs­fólka­ork­an ikki verður gagnnýtt optimalt, og harvið fer faklig vitan og kunnleiki til spillis. Einasti taparin eru okkara eldru.

Eldraøkið – ein kommu­nal ella lands­uppgáva?
At tað er umráðandi at savna eldraøkið undir ein myndug­leika, er tað valla nak­ar, sum er ósamdur/ósamd í. Men semja hevur ikki verið um, hvørt tað skal vera ein landsuppgáva ella ein kommunal uppgáva burturav. Men ístaðin fyri at taka eina politiska avgerð og fáa greiðu á viðurskiftunum, so hevur bara verið tosað um trupulleikan tey seinastu 20 árini. Hendan samgongan hevur nú tikið ta avgerð at fáa skipað viðurskiftini hjá okkara eldru borgarum við at leggja økið fult og heilt til kommunurnar at umsita tann 1. januar 2015, tí vit meta, at hetta fer at gagna okk­­ara eldru borgarum. Grund­gevingarnar fyri hes­um eru m.a. at:
• Kommunurnar hava víst eldhuga fyri økinum, og hava sýnt fyritakssemi til tess at útbyggja eldra­økið við eitt nú ellis- og røktarheimum og eldra­sambýlum (treyð­ugt so við stuðli úr landskassanum)
• Kommunurnur hava borg-aran tættari inn at sær og síggja tann dagliga tørvin hjá borgaranum.
• Politisk ábyrgd verður lætt­ari at staðfesta, tí við ógreiðu viðurskiftunum í dag, er tað ikki altíð greitt fyri øllum borgarum, hvør ið hevur veruliga ábyrgd av hvørjum.
• Tað er skjótari frá tanka til gerð. T.d. at seta eitt dag­tilboð á stovn ella eitt nú at fáa telefon­linju til familjur, ið verða raktar av eitt nú demenssjúku. Hetta kann í ringasta føri taka fleiri mánaðir at fáa avgreitt í løgtinginum orsakað av tungum politiskum mann­a­gongdum, meðan hesi somu viðurskifti kunnu avgreiðast eftir fá­um døg­um undir kommu­nalum myndugleika.
• Kommunurnar hava víst í verki, at tær megna at yvir­taka tung og týdn­ingar­mikil mál t.d barna­ansingarøkið.
• Vit hava álit á, at kommun­urnar eru førar fyri at lyfta hesa uppgávu til fuln­ar. Hava vit ikki hetta álit, so er spurningurin, hví vit yvirhøvur skulu hava kommunur.

Eg kann leggja afturat, at kommunurnar eiga stórt rós uppiborið fyri tað fyritakssemi, tær longu nú hava víst í sambandi við at yvirtaka eldraøkið - hetta við at seta ymsar arbeiðsbólkar at koma við uppskotum og hugskotum til, hvussu tæn­astan kann gerast enn betur undir kommunalum myndugleika.

Fyrsta føroyska eldralógin
Í Føroyum hava vit onga eldralóg. Tænastustøðið er sera ymiskt kring landið í dag, vantandi gjøgnumskygni valdar, og okkara eldru hava onga veruliga lógartryggjaða rættartrygd. Vit hava als­kyns lógir á øllum økjum, men viður­skiftini hjá okkara eldru eru ongantíð samlað í lóggávu. Tað ber altíð til at finnast at hesum og hasum, men eg fegnist veruliga um hetta stóra stigið í før­oysk­um lóggávusmíði, sum nú er borið løgtinginum til við­gerð­ar, og sum fer at tryggja okkara eldru borg­arum eina betri tænastu. Ynski­list­in hevur, gamaní, verið langur í sambandi við hetta ar­beiði, bæði hjá fak­fólkum, áhuga­feløgum og komm­unum. Mítt arbeiðið hevur verið at finna eina javnvág millum hesi.
Ein grundleggjandi for­treyt fyri útleggingini av eldra­økin­um var at fáa til vega eina eldralóg, eina rammu­­lóg, sum kann regu­lera viðurskiftini á økinum. Tað fyrsta stigið í hesari til­­gongdini var at orða ein eldra­­politikk, sum skuldi vera virðis­grund­ar­lagið und­ir eldra­lógini. Ein breitt um­boðandi ar­beiðs­bólkur hand­aði mær í 2012 eitt tilmæli til eldra­politikk – trivnaður, trygg­leiki og lívsgóðska. Ein av aðal­hug­sjónunum í politikk­inum er at virða sjálvs­avgerðarrættin hjá okk­ara eldru. Somuleiðis er fyribyrging og menning eisini ein aðaltáttur, soleiðis at okkara eldru kunnu bú­leikast sum longst í egnum heimi, og atlit skulu takast til heilsu og trivnað hjá okk­ara eldri borgarum. Hesi virði síggjast aftur nú í endamálsorðingini § 1 í uppskotinum til lóg um heimatænastu, eldra­røkt v.m., har eisini sjálvsav­gerðar­rætturin er staðfestur.

Rættartrygd, ávirkan og opinleiki
Atfinningarsamar røddir hava brúkt nógva orku uppá at tekna ræðumyndir um fyrstu eldralóg okkara. Orð sum manglandi rættartrygd, onki minstamark, onki tæn­astustøði v.m. hevur rungað í almennu miðlunum hesa seinastu tíðina, men er hetta veruligi sannleikin um hetta drúgva lógarverk ? Sjálvsagt ikki ! Eldralógin er eitt vala­verk, sum embætisfólk í al­mannamálaráðnum eiga stórt rós uppiborið fyri. Okk­ara eldru borgarar fáa t.d. fyri fyrstu ferð ein lógar­tryggjaðan rætt, at tey skulu hoyrast í øllum týð­andi broytingum, sum henda innan eldraøkið og víð­ari kann nevnast, at lógin tryggjar:
• At sjálvsavgerðarrætturin hjá okkara eldru er lógar­ásettur.
• Tilboð til heimavitjanir til øll, ið eru fylt 75 ár.
• Fráboðanarskyldu hjá starvsfólki og læknum um hesi fáa kunnleika um viðurskifti, ið geva gruna um, at tørvur er á per­sónligari hjálp, røkt ella stuðli, ella tá borgarin á annan hátt livir undir ónøktandi korum.
• At kommunurnar skulu tryggja, at borgarar, sum hava tørv á persónligari hjálp, røkt og stuðli, fáa neyðugu hjálpina.
• Trygd fyri, at borgari við størsta tørvi fær í boði eitt samskipað heildartilboð.
• At allar avgerðir skulu tak­ast út frá einari fakligari tørvs­meting.
• At borgarar skulu í størst møguligan mun verða hoyrdir í týð­andi um­skip­anum og bygnaðar­broyt­ingum, sum hava ávirkan á tænastuna í økinum.
• Eldraráð kunnu setast á stovn – hetta eisini til tess at geva teimum eldri so stóra ávirkan og leiklut sum gjørligt.
• Samstarvsráð skal velj­ast á hvørjum einstak­um røktarheimi við um­boð­um frá m.a. búfólk­um, av­varðandi og starvs­fólkum. Hetta fyri at bøta um samskifti og kunnleikan um ymisk viðurskifti á heim­inum partarnar mill­um.
• Kommunurnar skulu kunna um, hvørji tilboð og tænastur hesar veita (almenn kunngerð av tænastustøðinum).
• Kommunurnar skulu savna hagtøl um tænastur og lata øðrum mynguleika hesi.
• Eftirlit við økinum fyri fyrstu ferð verður ásett í lóg.
• Okkara eldri borgarum kæru­møguleikar um ónøkt­andi viðurskifti.

Lógin tryggjar sostatt í nógv størri mun ein opinleika um tænastur, rættartrygd hjá okkara eldru at verða kunn­aði og hoyrd og at vera við, har avgerðir skulu takast, og ikki minst at okkara eldru fáa eina betri rættartrygd og harvið trygd fyri einari betri tænastu enn í dag.

Føroya størsta nýskipan krevur enn drúgt arbeiði
At leggja eldraøkið út til kommunurnar at umsita er Føroya størsta nýskipan, og at fyrigygla sær, at hetta er ein einføld og løtt upp­gáva, er tað neyvan nakar, sum ger. Í løtuni liggja 3 lógir í ting­inum, ein um sam­starvs­øki, ein um røkt og tænastu og ein um tey umleið 1000 starvsfólkini, sum skulu flytast undir annan myndug­leika at arbeiða, umframt at lóggáva um tey fíggjarligi viðurskiftini er ávegis. Enn er langt á mál, til vit kunnu siga, at alt eldraøkið er leyst og liðugt og liggur í tryggari legu. Tað eru nógv viðurskifti, sum skulu greinast og við­gerast í tøttum samstarvi við kommunurnar hetta árið, og nógvir arbeiðsbólkar eru settir til tess at viðgera hesi og koma ásamt um marka­mót, kunngerðir, skipanir og ognir av ymsum slag, so­leiðis at okkara eldru kunna kenna seg í tryggum og góðum hondum undir kommu­nalum myndugleika eftir 1. januar 2015. Vegurin er langur niðan á sýnina - niðan á fjallatoppin, og hóast varðagøturnar eru greiðar, kann leiðin gerast tung og snávingarsteinarnir nógvir. Urðargrót og brattlendi kunnu gera, at neyðugt verð­­ur at fáa sær hvíld ella at finna aðrar leiðir niðaná. Men tað týdningarmesta er, at vit í dag kenna kósina, vit vita hvønn veg, vit skulu ganga til tess at røkka niðan á fjalla­toppin og njóta út­sýnið.