Bókstavirnir a og æ hava í føroyskum á allan hátt sama ljóðvirði - uttan í suðuroyarmáli, har ið æ við øllum rímileika kundi verið kallað “seinra e.”
Tað er í føroyskum hvørki nakar ljóðmunur á longum a og longum æ (t.d. “hann las bókina”og “læs hurðina”) - ella stuttum a og stuttum æ (t.d. “hann lastar bókina” og “til læstar dyr”) - í suðuroyarmáli e og æ (t.d. les og læs; lesti og læsti).
Allir bókstavir, ið merkja sjálvljóð, verða av røttum nevndir eftir tí langa ljóðvirðinum (ikki bert í føroyskum). Tí ørkymlar tað við lít at nevna bókstavin (fyrra) a eftir tí stutta ljóðvirðinum og (seinna) æ eftir tí langa ljóðvirðinum, tí tá verður a sjálvandi nýttur av veikum sálum til at umboða tað stutta/opna sjálvljóðið, og æ hitt langa/trengra. - Soleiðis nevna tey hesar báðar bókstavirnar á donskum, sum vit hava fleiri hundrað ára siðvenju at lesa og skriva, men ikki í føroyskum, sum í skrift hjá vanligum fólki hevur lítið meir enn hálva øld á baki; og óumhugsnir føroyskir lærarar halda her fram við at júka danska ljóðlæru í føroyskum.
Hetta hevur eisini borið skeiva frukt: Tá ið eitt nú tjøldur verða órógvað, fara tey av reiðri og lava (nú danskan framburð!) við veingjunum; kalvi hevur fingið ravar (framvegis danskan framburð fyri føroyskan), og Rasmus í Haraldsundi er um at venda sær í grøvini. Sjálvt í føroyskum dansi verður nú kvøðið “Hann kann væl at bíta í bakk” (fyri “bíta í bak”). - Øll hesi tilvildarligu dømini eru eftir tilkomin fólk, ikki hissini: Føroya læraraskúla og Útvarp Føroya umframt dansifeløg. Skúlabørn, sum skuldu verið nóg búgvin til at duga at lesa, renna seg føst í orðum sum tara og hala, yndi og lyngi; og onkur teknar lygmann (átti, um so skal vera, sambært føroyskari ljóðskipan at havt verið lúgmann). Hvat merkir orðið lasafar?
Vit og skil sigur okkum, at tá ið (fyrra) a verður nevndur eftir stutta ljóðvirðinum og (seinna) æ eftir tí langa, verða teir bókstavirnir umframt í lesing eisini nýttir í skrift samsvarandi hesum.
Hevur tað vegna skeiva undirvísing verið torført hjá føroyskum skúlabørnum at læra, at bókstavirnir a og æ umboða ymiska merking, men ikki hvør sítt ljóð, men báðir bæði stutt og langt (uttan í fremmandaorðum), so verður hvaðna verri nú, ið vit hava fingið nýtt undirvísingartilfar, Súluna, til byrjanarundirvísing. Í hesi bók verður í fyrsta umfari, har ið hesir bókstavir verða kunnaðir, sligið fast (misfatanin), at bókstavurin æ umboðar (bert) langt ljóð og bókstavurin a rímiliga stutt ljóð. Har ið hesin fyrri bókstavurin verður kunnaður á bls. 48, umboðar hann einans long/trong ljóð. Til at festa a-ljóðmerkingina eru á bls. 39 umframt nøkur sernøvn funnin tílík lesorð sum panda, Affi, ananas, banan og kaffi.
Føroya Skúlabókagrunnur hevur givið út.
Tann illa fjalda, men ranga ætlanin er rættiliga greið: Til langt ljóð nýta vit bókstavin æ, men til stutt ljóð a. Hetta samtykkir bara ikki við Hammershaimbs stavseting, sum framvegis er almenna stavseting okkara.
Nú ið vit sambært lóg skulu hava ársroyndir upp ígjøgnum allan fólkaskúlan, kunnu próvdómararnir (av rættskrivingarvillunum) geva sær far um, hvørjir lærarar halda seg til hesa rongu undirvísingina, og hvørjir ið ikki vilja gera tað.
Fløguna, ið til hoyrir, havi eg ikki hoyrt, men mær er sagt, at har er misfatanin fullførd, so at næmingar á byrjanarstøði mest møguliga grundfesta teir lesi- og rættskrivingartrupulleikar, ið summir lærarar og nú eisini Føroya Skúlabókagrunnur skapa burtur úr hesum bókstøvunum.
Tað hevði ikki verið órímiligt, um Mentamálafyrisitingin í hesum lesistórmáli hevði givið boð um, at allir barnaskúlalærarar eins og barnagarðspedagogar í Føroyum skulu nevna bókstavir samsvarandi føroyskari heldur enn danskari ljóðlæru.
Einfaldari hevði verið, um landsstýriskonan í skúlamálum í kunngerð kundi staðfest, at í føroyskum skulu bókstavirnir a og y eins og øll onnur sjálvljóð verða nevndir eftir tí langa føroyska ljóðvirðinum. - Tað hevði ið hvussu er verið ólíka skilabetri enn, sum talan hevur verið um, at koyra øll børn í skúla at læra at lesa, áðrenn fjøldin av teimum er búgvin til slíkt.
Í tí annars frálíku byrjanarlesibókini Súluni verða stóru og smáu bókstavirnir lærdir samtíðis, á somu blaðsíðu; og tað í sær sjálvum er eingin ólukka. Tað hevði kortini verið nógv rímiligari at tikið teir smáu bókstavirnar saman, sum báðir umboða sama ljóð, tað sama um tað eigur at verða framborið stutt ella langt; tí (seinna) æ umboðar líka so væl sum (stóra) A sama ljóð sum (lítla) a! - Sama er sjálvandi eisini at siga um hitt bókstavaparið, i/y.
Børn í yngstu flokkunum duga ikki at síggja orsøkina, hví vit stundum nýta ‘fyrra’ og stundum ‘seinna’ - aðra enn ta skeivu, sum Súlan leggur upp til og fleiri lærarar tíverri stuðla, at a skal umboða tað stutta, og æ tað langa ljóðvirðið.
- Heitini ‘stóra’ og ‘lítla’, ‘fyrra’ og ‘seinna’ eiga at bíða, til farið verður undir rættskriving ella børnini spyrja.
Mítt tilmæli til Skúlabókagrunnin er: Beinið fyri hesum rangvørga og næmingaørkymlandi upplagnum av Súluni, og biðið høvundin, sum - hóast mistakið - hevur prógvað, hvat hon dugir, lata báðar hasar bókstavirnar (gjarna á somu blaðsíðu) umboða bæði tað langa og tað stutta ljóðvirðið, sum var her bert talan um tvey ymisk bókstavasnið við somu ljóðmerking, og tað sama við ávikavist (fyrra) i og (seinna) y, í og ý. - Til lærararnar: Nevnið báðar bókstavirnar eins eftir tí langa ljóðvirðinum (við tað at eftir tí langa ljóðvirðinum verða øll sjálvljóð nevnd, tað sama hvat snið bókstavirnir hava), og undirvísingarúrslitið hjá tykkum roynist tá ólíka betur!
Eins og allir hesir bókstavirnir í byrjanarlesing eita tað sama: í, ý, Í, Ý - ljóðskrivað /uj/, so eita allir hesir tað sama: i, y, I, Y - ljóðskrivað /i/; og hesir: a, æ, A, Æ eita eitt og tað sama - ljóðskrivað /ea/ - og einki annað ljóð (men tilskilandi í skriving fyrra og seinna).
At læra børn í byrjanarlesing annað enn hetta, ørkymlar børnini og veldur flestøllum føroyingum uttan heilum og hálvum málfrøðingum óneyðugar eyka lesi- og rættskrivingartrupulleikar restina av lívinum.
Orð at enda
Sjálvur havi eg sum mong onnur drúgvar royndir og fekk góð úrslit við at nevna bókstavirnar sambært føroyskari ljóðlæru bæði í byrjanarlesing og í rættskriving.
Men - so løgið tað ljóðar - summi halda seg vera komin eftir, at tað eigur ikki at verða bíðað við byrjanarundirvísing í donskum longur enn til 3. skúlaár. Grundgevingin fyri hesum stendur í minnilutatilmæli í Áliti um nýggja fólkaskúlalóg 1996, bls. 168, at “í 3 flokki duga flestu næmingarnir so hampiliga væl at lesa føroyskt, at nú kann byrjanarundirvísingin í donskum vera góður stuðul til tess at fremja lesiførleikan”.
Tað skuldi ikki verið so løgið, at børn hava trupulleikar við at lesa føroyskt eftir danskari ljóðlæru - men kunnu koma á lagið við at lesa tað málið, sum ljóðlæran er skipað eftir.
At annars skilagóðir lærarar ikki fata hetta, men treiskast at halda fram við siðbundnu donsku ljóðlæruni í føroyskari byrjanarlesi undirvísing, er meir enn eg dugi at skilja.
- Ein onnur søga er kortini, at um 10-ára aldur fer fram hjá øllum børnum ein serlig sálarlig menning, sum einki serstakt samband hevur við júst danska lesing. Tað kundi hugsast, at tað er henda menningin, ið ger vart við seg á øllum økjum, í øllum lærugreinum, - og ikki donsk lesing - sum setur gongd á lesiførleikan!
(Heimasíða Skúlablaðsins, mars 2008)
