Jákup Egholm Hansen
???????????
Privatisering av almennum fyritøkum hevur staðið á politisku dagsskránni í fleiri ár. Niðanfyri eru hugleiðingar um kappingina á føroyska fíggingarmarknaðinum, ið eru grundaðar á spurnarkanning í 2004 millum vinnukundar hjá føroyskum fíggjarstovnum.
Privatiseringsrákið
Rákið seinastu nógvu árini hevur verið, at tað er skeivt at tað almenna hevur ávirkandi ognarluttøku í vinnulívinum. Hetta er niðurstøðan í "Frágreiðing um at einskilja fyritøkur landsins" frá 2001. Búskapar- og aðrir serfrøðingar lýsa í henni fyrst og fremst persónligu fatan sína, men samstundis tykist eisini sum at tað innan politisku skipanina er rímiliga stór undirtøka fyri, at ávirkandi ognarluttøkan hjá tí almenna í vinnulívinum skal minkast.
Men frágreiðingin viðger tó ikki allar vinklar í hesum málið, og reisir m.a. hesar spurningarnar:
?er samanhangur millum eigaraskarðan og fíggjarlig úrslit?
?fær privatisering avleiðingar fyri kappingina á føroyska fíggingarmarknaðinum?
?hvat siga brúkarar um kappingarstøðuna á føroyska fíggingarmarknaðinum?
Hví er almenni ognarparturin so stórur ?
Sambært hagtølum frá 1999 áttu almennar fyritøkur 1,5 mia. av kr. 4,3 mia. - tvs. uml. 35%. av eginpeninginum í føroyskum vinnufeløgum. Umframt eginpening í partafeløgum eigur tað almenna eisini munandi eginpening í ymsum vinnurekandi grunnum og størri stovnum.
Ein av avleiðingunum av rembingunum á føroyska kapitalmarkinaðinum í samband við kreppuna fyrst í 90´unum varð, at almenni ognarparturin av føroyska kapitalmarknaðinum gjørdist uppaftur størr. Føroya Banki gjørdist almenn ogn umvegis Fíggingargrunnin frá 1992, og Framtaksgrunnurin bleiv settur á stovn at fáa gongd á vinnulívið aftur. Hetta er tó ikki einasta ferðin, at kreppur hava ført til at almennu Føroyar eru komnar uppí fíggingarvirksemi. Kjølbro-fyritøkan bleiv bjargað við eini almennari loysn - Føroyagrunninum frá 1971. Og tá kreppan leikaði á í Føroyum miðskeiðis í 50´unum, og bankar og sparikassar ikki megnaðu at fíggja fiskiflotan, førdi hetta til stovnanina av Færøernes Realkreditinstitut. Hetta var sostatt ein støða sum ikki minti sørt um støðuna um 40 ár seinni, sum førdi til stovnanina av Framtaksgrunninum.
Bæði tey, sum eru fyri, og tey, sum eru ímóti at tað almenna er partur av føroyska kapitalmarknaði-num, eiga at seta sær spurningin, hvørjar avleiðingarnar høvdu verið fyri Føroyar, um ikki Føroya Banki bleiv bjargaður; fyri Klaksvík, um ikki Kjølbro-fyritøkan bleiv bjargað, og fyri føroyska búskapin sum heild, um ikki Realurin tók um endan í 50´unum.
Nýtist feløgnum eigarar?
Men hvønn týdning hevur eigaraskarðin fyri fíggjarligu úrslitini hjá fyritøkum? Íleggjarar kunnu grovt sagt býtast upp í tveir bólkar: -institutionellar íleggjar (t.d. tryggingarfeløg, pensjónsgrunnar og bankar) og strategiskar íleggjarar við langsiktaðum tilknýti til fyritøkuna (t.d. privatir partaeigarar, íløgufeløg og vinnuligir íleggjarar).
Tá vit ikki enn hava virkandi virðisbrævamarknað í Føroyum, ber ikki til at gera statistiskar kanningar av, hvussu føroyskar fyri-tøkur klára seg á partabrævamarknaði. Men júst hesin spurningur er granskaður í øðrum londum. Í Norðureuropa er tað rættuliga vanligt fyribrygdi, at stórir grunnar eru stórir partaeigarar í børsskrá-sett-um fyritøkum, sokallaðir strategiskir íleggjarar. Sum dømi kunnu nevnast Carlsberg-fondurin og Lønmodtagernes Dyrtidsfond í Danmark, IKEA í Svøríki, Carl Zeiz og Krupp í Týsklandi. Bert í Danmark stóðu slíkir grunnar fyri 1/6 av øllum handlum á Københavns Fondsbørs í tíðarskeiðnum 1996-99.
Niðurstøðan av kanning í Danmark fyri árini 1996-99 vísir, at fyritøkur har grunnar eiga stórar partar av partapeninginum, klára seg minst líka væl, ella kanska heldur betur í samband við virðisbrævahandil á børsinum, sum fyritøkur við vanligum eigarum. Ein onnur kanning fyri árini 1982-1992, sum ikki bygdi á virðisbrævahandil á børsinum, men einans á vanligar roknskaparligar analysur og lyklatøl, kemur til somu niðurstøðu. Við øðrum orðum er tað onki sum týðir uppá, at argumentið um, at fyritøkur eru best riknar tá meginparturin av partapeninginum er á privatum hondum, er prógvað.
Úrslitini av hesum kanningum kann tulkast á tann hátt, at gongd leið hjá landsstýrinum í samband við privatiseringar av almennum fyritøkum í Føroyum kann verða, at landsstýrið umleggur allar sínar fyritøkur og grunnar til partafeløg sum verða skrásett á føroyska ella einum øðrum virðisbrævamarkn-aði, og at partapeningurin í øllum hesum feløgum síðani verða lagdur í ein ella fleiri sjálvstøðugar vinnurekandi grunnar, leysar av politisku skipanini, sum skulu umsita sølu og keyp av virðisbrøvum. Slíkur grunnur fer at rinda landskassanum skatt av vinningi, og kann harumframt luta út av vinningum til gransking og onnur samfelagsgagnlig endamál. Samstundis fæst ein meira skipað privatiseringstilgongd, har ikki heilar fyritøkur verða seldar í einum, ið hevði drenað nógvan kapital úr verandi vinnum.
Privatisering og avleiðingar fyri kappingina á føroyska kapitalmarknaðinum?
Sera viðkomandi spurningur í samband við privatisering av almennum fyritøkum er, hvørjir keypararnir verða. Føroya Banki, sparikassarnir og Tryggingarfelagið Føroyar eru helst einastu institutionellu íleggjarar í Føroyum, sum hava fíggjarliga orku at keypa stórar partar av almennu fyritøkunum. Um nøkur ár fara pensjónsgrunnar ivaleyst eisini at hava so nógv fæ um hendi, at teir kunnu gera slíkar íløgur.
Ivaleyst er tó, at vit eisini í Føroyum fara at hava stóra konsentratión av eigarunum í vinnulívinum. Tað í sær sjálvum nýtist ikki at verða ringt. Men merkir hetta, at kappingin í føroyska fíggingarheiminum minkar, so er tað ikki til fyrimuns fyri kundarnar. Hugsast kann, at onkur av verandi peningastovnum keypir so mikið av Húsalánsgrunninum og Realinum, at teir stýra hesum útlánarum, og tað merkir munandi skerjing av kappingini innan sethúsa- og skipafígging. At hetta eru tankar sum føroyskir pen-ingastovnar spæla við kom beinleiðis fram, tá annar av bankastjórunum í størsta bankanum í Føroyum í eini útvarpssending herfyri róði uppundir, at landsstýrið skuldi avtikið Húsalánsgrunnin og Realin, ella lagt hesar báðar grunnar undir bankan. Eitt argument fyri hesum var, at virði á partabrøvum í Føroya Banka á henda hátt kundu hækka, soleiðis at Fíggingargrunn-urin kundu selja partabrøv-ini fyri ein hægri prís í samband við privatisering af bankanum. Rættuliga óvæntað sjónarmið frá banka sum í nærum øllum øðrum førum hálovar fríu marknaðarkreftunum.
Eitt hugskot kundi heldur verið, at føroyskir fíggingarstovnar og íleggjarar fóru saman í strategiskar alli-ansur í samband við íløgur á fremmandum markn-að-um, heldur enn at konsentrera seg um at minka um kappingina á tí føroyska marknaðinum. Tillaging til globaliseringina er líka so nógv galdandi fyri føroyskar fíggjarstovnar sum fyri framleiðsluvinnuna. Fyri stuttum keypti Tryggingarfelagið Føroyar fyri um 100 mió. í partabrøvum í Grønlandsbanken. Føroya Sparikassi hevur eisini gjørt stórar íløgur uttanlands í samstarvið við Kaupthing, og Føroya Banki hevur stórar kapitalupphæddir plaseraðar í ymisk sløg av virðisbrøvum uttanlands. Sostatt eru tær stóru fyritøkurnar á føroyska kapitalmarknaðinum hvør sær aktivar á útlendskum marknaðum, men hví ikki fara saman um slíkar íløgur? Kanska kundu tær í felag farið eftir at keypt meirilutan í Grønlandsbanken um tað er ein góð íløga, ella onkra aðra skilagóða íløgu? Eftir mínum tykki vildi hetta alt annað líka verið ein skilabetri framferðarháttur at hækkað um virði á sínum partabrøvum, enn at miðja ímóti at skapa eina monopolstøðu á føroyska fíggjarmarknaðinum, við at eggja til avtøku av føroyskum kappingarneytum.
Hvat siga brúkarar um privatisering og kappingina?
Á heysti í 2004 gjørdi eg spurnarkanning millum skipaeigarar, vinnuligar fyritøkur, stovnar og almennar myndugleikar við tilknýtið til fiski- og sjóvinnu, harav uml. 50% svaraðu spurningunum.
Spurnarkanningin vendi sær til føroyskar fiskiskipa-eigarar (limir í Føroya Reiðarafelag), eigarar av 14 teim størstu havnunum (kommunur), 10 tey størstu fiskavirkini og 17 aðrar fyritøkur og reiðaríir við tilknýtið til sjóvinnu og tænastuveitingar til sjóvinnu.
Ein partur av kanningini snúði seg um hvørja áskoðan hesar fyritøkur og stovn-ar høvdu um kappingarumhvørvið og privatisering innan skipa- og sjóvinnufíggingarøkið.
JaNeiVeit ikki
/Positivt/Negativt/ikki týdningTilsamans
SpurningurTal%Tal%Tal%Tal%
Er nógv kapping millum peningastovnarnar?1624%3553%1523%66100%
Støða til fulla privatisering?1726%1117%3858%66100%
Støða til víðkað samstarv við føroyskan samstarvsfelaga?1523%1726%3452%66100%
Støða til avtøku av fíggingargrunni?1 2%4670%1929%66100%
Úrslitið av kanningini vísti klárt og týðiliga, at tað ikki verður hildið at verða nóg stór kapping millum føroyskar peningastovnar. Einans 16% vóru nøgd við kappingina. Kanningin vísti eisini uppaftur meira týðiliga mótstøðu ímóti avtøku av grunni ið fíggjar skipa- og sjóvinnu. Fyritøkurnar mettu ikki at privatisering fór at hava stóran týdning. Einans 17% vóru fyri fullari privatisering og 15% vóru fyri víðkaðum samstarvið millum føroyskar fíggjarstovnar á føroyska fíggjarmarknaðinum.
Niðurstøða
Henda kanning vendi sær einans til part av vinnulívinum, og hóast hesin parturin av vinnulívinum umboðar ein rættuliga týðandi part av samlaðu føroysku vinnuna, kann kanningin sum so ikki nýtast til at gera niðurstøðu um sjónarmið hjá øllum føroyingum um privatisering og kapping á føroyska kapitalmarknaðinum. Hinvegin skerst ikki burtur, at kanningin eigur at geva politikarum og øðrum sum arbeiða við privatiseringstilgongdini orsøk til at umhugsa ferðina á tilgongdini, og ikki minst at ansa eftir at privatiseringin ikki kemur at vreingja tað sindri av javnvág sum er á føroyska kapitalmarknaðinum. Ein óskipað privatisering kann í ringasta føri føra til mono-polstøður sum ikki gagna brúkarum og heldur ikki føroyska samfelagnum í longdini. Tað er eisini sera umráðandi, at ein privatiseringstilgongd hevur undirtøku millum manna. Og at enda eiga politikarar heldur ikki at vera so avgjørdir í spurninginum, hvørt tað almenna kann verða partur av føroyskum vinnulívið beinleiðis ella óbeinleiðis, tí sum kanningarnar í Danmark vísa, so er tað ikki júst eigaraviður-skiftini, sum eru altav-gerandi fyri, hvussu fyritøkurnar klára seg.
Keldur:
R. Neumann & T. Voetmann, "Does Ownership Matter ?" (1999)
S. Thomsen & C. Rosa, "Foundation owership and financial performance - Do companies need owners ?" (2002)
