Bo Lidegaard, Politiken
Løgmaðurin hevur skrivstovu við havnina í Tinganesi, sum hevur verið umsitingarligi og politiski miðdepilin í Føroyum, so leingi nakar kann minnast. Síðan 1948 hevur sjálvstýrið húsast her, og hóast bankakreppur og annað eru Føroyar eitt virkið samfelag við ríkum mentanarlívi og lofttráðum út í heim. Fíggjarliga drívmegin er enn fiskivinnan, og trolarareiðarar og arbeiðs-takarar í fiskivinnuni eru samfelagsligu ríkmenninir. Teir eru eisini væl umboðaðir í Sambandsflokkinum, har formaðurin Kaj Leo Holm Johannesen hevur verið løgmaður síðan 2008. Prime Minister rópar hann seg á enskum, eins og grønlendski og danski starvsfelagin.
Sambandsflokkurin er systurflokkur hjá Vinstra, og flokkurin umboðar høvuðsrákið í Føroyum, sum vil varðveita siðbunda sambandið við Danmark. Í samgongusamstarvinum eru eisini konservativi Fólkaflokkurin og Miðflokkurin – men eisini gamla Sjálvstýrið. Í andstøðuni eru Javnaðarflokkurin og Tjóðveldi – hesin síðstnevndi við ynski um einar sjálvstøðugar Føroyar.
Tað vakti ans, tá Kaj Leo Johannesen í síni røðu í løgtinginum á ólavsøku tann 28. juli segði, at hann droymir um, at Føroyar verða sjálvstøðugar í ríkisfelagsskapinum – ein ríkjafelagsskap við Føroyum, Grønlandi og Danmark.
Í Sambandsflokkinum hava atfinningarnar verið hvassar mótvegis dreyminum hjá løgmanni, men Kaj Leo Johannesen greiddi frá somu dreymamynd í mai, tá Politiken spurdi hann, um hann hugsaði sær ein øðrvísi ríkisfelagsskap við tíðini:
»Okkara politikkur er, at karmarnir um ríkisfelagsskapin skulu standa. Vit síggja okkum ikki sum 48.000 fólk, sum eru før fyri at hava alt. Tað er ógjørligt at hava 80 sendistovur kring heimin. Tað er nonsense, tað er vónleyst. Tí skulu vit hava tætt samstarv við Danmark. Knúturin er, at Danmark er eitt eindarríki – ein eind. Eg ímyndi mær tríggjar eindir í framtíðini. Trý sjálvstøðug lond í einum felagsskapi. Tað síggi eg fyri mær um 20 ár«, sigur Kaj Leo Johannesen.
Við hesum leggur løgmaður upp til eina menning, sum við tíðini førkar seg móti tí, sum føroysku sjálvstýrisfólkini vilja, hóast tað er stór ósemja um ferðina og sniðið.
»Fyri 50 árum síðan var nógv bundið saman. Tá fóru vit undir at yvirtaka málsøkir, sum mín flokkur hevur verið við til. Við atliti til yvirtøkulógina frá 2005 haldi eg, at tað vóru umleið 23 ymisk málsøkir. Nú eru 15 eftir. Eg vænti, at innan fyri 10 ár – um tað ikki gongur galið – so er einki málsøki eftir at yvirtaka, uttan tey málsøkini, sum ikki fevna um yvirtøkulógina sum uttanríkispolitikkur, trygdarpolitikk og verjupolitikk«.
Tá síðstu málsøkini eru yvirtikin, verður ríkisveitingin úr Danmark eisini burtur tá?
»Vit rinda fyri málsøkini, vit yvirtaka. Sjálvandi gjalda vit rokningina, tá vit taka ábyrgdina á okkum. Tað er kjarnan í okkara sambandspolitikki. Tað er meirilutin av fólkinum her, sum vil yvirtaka hesi málsøkini. Tá vit eru komin á mál, so hava vit førkað okkum upp at markinum, hvat vit kunnu taka okkum fyri í heimastýrislógini. Hvønn veg velja vit tá? Skal tú siga heimastýrislógina upp og fáa eina nýggja stýrislóg? Ella skulu vit varðveita heimastýrislógina? Eg ímyndi mær, at vit uppsiga heimastýrislógina um 20 ár og fáa eina nýggja«.
Merkir tað ein øðrvísi ríkisfelagsskap, enn vit hava í dag?
»Tað eru nógv snið, sum eru upp á tal. Hvussu kunnu vit dagføra ríkisfelagsskapin? Tað vil eg vita. Eg ímyndi mær ein sterkan felagsskap við trimum sjálvstøðugum londum um 20 ár. Ein felagsskap við Danmark og Grønland, sum fer at standa næstu 100 árini. Tað vænti eg.
Hvussu stórur partur av felagsskapinum snýr seg um pengar? Búskapurin er í tryggum hondum, um tit finna olju í morgin. Fer tað at skunda undir hesa tilgongdina?
»Pengarnir eru ikki altýðandi fyri okkara flokk. Mentanarligu bondini eru ein stórur partur, ættarbondini og arbeiðsbondini tað sama. Tað er eisini ein sannroynd, at heimsins størsti føroyski býur er Keypmannahavn. Tað er ikki Tórshavn – har eru fleiri føroyingar í Keypmannahavn enn í Tórshavn. Ættarbondini knýta danir og føroyska fólkið saman. Tað er somuleiðis galdandi fyri okkara útflutning. Mest sum alt fer umvegis Danmark. Alt er bygt upp í Danmark viðvíkjandi vørustreymsamskipanini og líknandi. Vit keypa eisini alt inn úr Danmark. Tey flestu útbúgva seg í Danmark«.
Kjakið um ríkisfelagsskapin hevur verið munandi meira harðligt í Føroyum enn í Danmark…
»Eg havi sagt, síðan bankakreppuna í 1992, at danskir politikarar ræðast at telja føroyingar við sum tunguna á vágskálini í Fólkatinginum. Teir ræðast, at føroyingar blanda seg. Men tað er tað, sum ríkisfelagsskapurin snýr seg um. Tað, at danir hava sína hjartans meining um Føroyar, og føroyingar hava sínar meiningar um Danmark«.
Ósemja um makrelin
Spurningurin um ríkisfelagsskapin hevur fyrr býtt føroyingar í tveir bólkar. Hvørjir eru størstu snávingarsteinarnir í ríkisfelagsskapinum?
»Eg haldi, at vit skulu loysa nakað upp í Føroyum, heldur enn at seta ein múr upp. Í WTO hava vit tildømis hvør síni áhugamál«.
Løgmaður ger her upp við ein av mest eymu spurningarnar í ríkisfelagsskapinum, um lutin hjá teimum smáu í ríkisfelagsskapinum í sammett við hini norðurlendsku londini, Evropa og restina av heiminum. Meginreglan í felagsskapinum er, at danska stjórnin førir orðið fyri Føroyar og Grønland í altjóða felagsskapum. Tann meginreglan verður torfør at varðveita, tá tað støðugt eru ósemjur um umboðanina hjá ríkispørtunum á altjóða pallinum. Tað er heldur ikki lættari, tá áhugamálini ikki samsvara. Tað er millum annað galdandi, tá WTO umrøður fiskiskapin.
»Vit vilja fegin vera við til at finna eina loysn. Tú má kunna geva teg nakað. Tað sigi eg, hóast eg eri sambandsmaður og taki fult undir við ríkisfelagsskapinum. Eg síggi tað sum, at Danmark vil tvíhalda um nakrar karmar: tað má tú ikki, tað mást tú ikki! Man er óstortsligur, tá tað ræður um eindarríkið«.
Er tað ikki, tí løgfrøðin, tað vil siga Grundlógin, er grundarlagið, og…
»Altíð! Løgfrøðin verður brúkt allatíð. Vit sleppa ikki undan einari nýggjari tilgongd.
Eitt dømi er WTO, har vit eru í tvífaldari ósemju, tá tað ræður um makrelin, har Danmark situr bæði sum limur og skal tala okkara søk, samstundis sum Danmark skal røkja síni egnu áhugamál í Hanstholm og Hirsthals, har makrelkvotur eru upp á spæl. Tá koma ósemjurnar – hvørjum hesti er Danmark á nú? Vit hava sagt, at vit kunnu væl hava sjálvstøðugan limskap í WTO. Tað er ikki krav, at vit skulu vera ein suverenur statur. Vit kunnu kortini ikki tað, tí nakrir løgfrøðingar siga, at tað mugu vit ikki, men politiskt er tað neyvan nakar trupulleiki. Kanska eru vit politikarar ov afturhaldnir at finna skynsamar loysnir, tí løgfrøðin verður altíð tikin upp á ráð«.
Fólkaatkvøða
Verður ein fólkaatkvøða í Føroyum?
»Tað er neyðugt. Um vit fara undir at skipa okkara støðu av nýggjum í ríkisfelagsskapinum, so eru vit noydd at hava eina fólkaatkvøðu um ríkisfelagsskapin«.
Tað snýr seg í veruleikanum um, hvat tit skulu atkvøða?
»Ja, um eina nýggja pragmatiska skipan fyri ríkisfelagsskapin. Eg vænti, at fólkaatkvøðan verður um 20 ár. Ikki um 10 ár, tá er ov stutt tíð fráliðin, men um 20 ár. Tá hava vit yvirtikið øll málsøkini, og tá eru vit næstan komin á mál. Tíðin er tá búgvin at spyrja: Vilja tit hava ríkisfelagsskapin í verandi líki, ella vilja tit hava eina aðra stýrisskipanarlóg. Á donskum hava tit bara eitt orð fyri tað: Ríkisfelagsskapurin í bundnum formi. Vit hava tvey orð. Vit kunnu ímynda okkum ein ríkjafelagsskap«.
Danir skulu eisini taka støðu í hesum málinum. Fyrr ella seinni verða danskir myndugleikar tikin við í tilgongdina. Tað verður neyðugt at spyrja tríggjar partar, um tú ætlar at broyta fortreytirnir fyri ríkisfelagsskapin.
»Tað er júst tað, sum er spennandi – at fáa danskar myndugleikar við í kjakið. Danir hava áhuga fyri ríkisfelagsskapinum, hóast teir ikki vita serliga nógv um Føroyar. Spyr føroyingar, um teir kenna eina bygd í Jútlandi. Teir vita alt. Eg sakni, at danir hava størri vitan og vísa størri áhuga fyri Føroyum. Eg royni at provokera fyri at fáa danskar politikarar fram við sínum meiningum. Eg vil fegin vita, hvat tit halda um Føroyar. Eg vil vita, um danskir politikarar vilja hava ríkisfelagsskapin, har piparið grør, ella um teir vil hava ein dagførdan ríkisfelagsskap. Eg vil, at danir hava eina sterka meining um tað. Har liggur eitt lítið land í Norðuratlandshavinum. Gamaní við bara 48.000 fólkum. Men vit hava eitt stórt øki við risa tilfeingi í havinum, eins og Grønland. Danir burdu havt áhuga fyri at styrkja sambandið við okkum í hesum felagsskapinum, so vit kunnu standa saman um hetta frálíka tilfeingið, vit hava í Norðuratlantshavinum«.
Føroyar í Evropa
Er málið at verða ein suverenur statur?
»Tað er torført at siga, tí eg veit ikki, hvør støðan er í Danmark um 20 ár. Hvar er Danmark um 20 ár – er Danmark ein suverenur statur um 20 ár, ella er Danmark eitt land, sum er partur av einari felags evropeiskari grundlóg – tað eru nógvir trupulleikar, sum fevna um okkum, tá vit standa uttan fyri ES. Tá Danmark letur fullveldið frá sær í Brússel, tá verður tað torført… bíða nú, hvat við okkum, um Danmark flytir sína sak niður til Brússel?«
Hvønn hugburð hava føroyingar mótvegis Evropa? Snýr tað seg enn fremst av øllum um fiskin – ella eru aðr-ir tvørligir spurningar?
»Søguliga ræddust føroyingar tað sama sum íslendingar í 1972. Tá ímyndaðu vit okkum, at trolarar úr Portugal og Spania komu higar og tóku okkara fiskastovnar burtur. Eg taki undir við, at vit førka okkum nærri Evropa. Vit hava eina meira pragmatiska tilgongd«.
Støðan nú, har Danmark er vavt upp í altjóða krøv, er tað ein lætti fyri ríkisfelagsskapin?
»Ja, tí Føroyar hava nú eisini møguleikan at flyta seg nærri Evropa. Eisini, tá umræður tey fýra sjálvræðini, somuleiðis heimamarknaðin. Vit hava tørv á einum heimamarknað, tí Føroyar eru mest tað altjóða landið í heiminum. Vit útflyta 96 prosent av fiski, og vit innflyta 99 prosent av vørum. Vit eru fullkomiliga bundin av umheiminum. Tað er eingin ivi um tað. Tað eru vit bara«.
Føroyar í ST
Ein av viðbreknu spurningunum er framvegis, hvussu langt Føroyar – og Grønland – kunnu traðka fram sum sjálvstøðug tjóð í altjóða høpi. Tað hevur verið kjakast um hetta í fleiri ár í Norðurlandaráðnum, har spurningurin eisini viðfevnir onnur sjálvstýrisøki sum Áland.
»Eitt annað dømi er Norðurlandaráðið. Vit kunnu vera við har, men vit kunnu ikki vera limaland. Tað skilji eg als ikki. Vit royna, men fáa at vita, at tað kunnu vit ikki. Har eru bara fimm lond, og Føroyar kunnu ikki vera við. So spyrja vit, hví kunnu Føroyar ikki vera við? Hví kunnu vit ikki vera við í norðurlendskum samanhangi? Hví kunnu vit ikki fáa møguleikan at atkvøða, um tað er. At vera viðfarin sum týdningarleysur limur, tað skilji eg ikki. Norðurlandaráðið hevði verið munandi sterkari við fleiri mentanum – føroyskari og grønlendskari mentan. Serliga, nú ES gloypir øllum, og vit hava ein trupulleika, hvørjum beini vit skulu standa á í norðurlendskum samanhangi«, sigur Kaj Leo Holm Johannesen.
Tá koma vit aftur til spurningin um fullveldi. Samstarvið er ein avtala millum suverenar statir. Tú sleppur ikki undan at viðmerkja henda spurningin?
»Tað hava vit eisini í Norðurlandaráðnum. Helsingforsavtalan kann væl víðkast til sjálvstýrislondini – so økist familjan úr fimm upp í átta limir. Tað hevði verið ein munandi meira spennandi barnaflokkur.«
Tosar tú ikki rundan um spurningin um fullveldi…? Ímyndar tú tær, at Føroyar fáa limaskap í ST?
»Ja, tað geri eg.«
Sum eitt fullveldisland?
»Hvat land hevur fullveldi um 20 ár? Tað vil eg vita. Hvussu sær Evropa út, og hvussu sær Danmark út, um Danmark verður fullkomiliga smoygt inn í ES við ongum fyrivarni og felags grundlóg? Eg ímyndi mær eitt Evropa við felags grundlóg. Tað verða nakrir baksláttir fyrstu tíðina, búskaparlig afturgongd, men tað steðgar ikki rørslunum í Evropa. Eg ímyndi mær ikki fullveldislond í Evropa um 20 ár.«
Uni Holm Johannesen týddi
