Eftir fólkatalinum er sjúkrahúsverkið í Føroyum eitt tað dýrasta í norðurlondum. Men at halda fram at hækka játtina er sum at tveita peningin út ígjøgnum vindeygað, sum støðan er nú
Jákup Petersen, yvirlækni
2. partur
Játtanin til føroyska sjúkrahúsverkið økt umleið 100 milliónir krónur, uttan at nakað er fingið burturúr av týdningi. Vit liggja nú frammarlaga í játtan, javnmett við okkara grannar.
Seinastu 10 árini er játtanin til Klaksvíkar Sjúkrahús vaksin umleið 5 milliónir krónur. Játtanin til Suðuroyar Sjúkrahús er vaksin umleið 10 milliónir krónur og játtanin til Landssjúkrahúsið er vaksin knappar 60 milliónir krónur.
Harafturat er uttanlandskontan vaksin so mikið nógv, at vit nú brúka meira enn 100 milliónir krónur meira um árið til sjúkrahúsverkið, enn vit gjørdu fyri 10 árum síðani.
Hevur hesin vøkstur í játtanini til sjúkrahúsverkið givið ávøkstur? Ella er tað so, at hesin vøkstur, sum er væl meira enn tann samlaða játtanina til bæði Klaksvíkar og Suðuroyar Sjúkrahús, ikki hevur givið tað úrslit sum politikarnir vónaðu?
Okkara sjúkrahúsverk hevur nú eina játtan sum er á leið við okkara grannalond. Skulu vit nú blint játta meira pening? Higartil hevur økt játtan frá politikarum harafturat í summun førum verið brúkt til onnur endamál enn ætlað varð.
Vit hava lyndi til at sammeta okkum við okkara grannalond í hesum sambandi, men tað eru viðurskifti í teimum ymisku londunum sum gera, at tað er torført at sammeta.
Taka vit tó seinastu tølini frá OECD, sær tað soleiðis út, tá ið roknað verður eftir, hvussu nógvur almennur peningur varð latin til heilsuverkið (her er íroknað sjúkrahúsverkið) í 2004, roknað fyri hvønn borgara:
Danmark33.800,- kr.
Finland21.740,- kr.
Føroyar27.152,- kr.
Svøríki31.400,- kr.
Ísland39.111,- kr
Noreg47.229,- kr.
Sama ár varð kostnaðurin fyri privata heilsutænastu umroknað fyri hvønn borgara fylgjandi:
Danmark6.565,- kr.
Finland6.539,- kr.
Føroyar3.276,- kr
Svøríki5.577,- kr.
Ísland7.801,- kr.
Noreg9.374,- kr.
Soleiðis liggja vit hampuliga fyri, tá tað ræður um hvussu nógv tað almenna letur til heilsuverkið. Noreg brúkar mest í kanningini av einhvørjari orsøk.
Okkara grannalond sammeta ikki síni sjúkrahúsverk, men gera síni egnu verk útfrá heimligum umstøðum og búskapi. Men í Føroyum verður ein ikki tikin í álvara um sammetingar ikki verða gjørdar við Danmark.
Um Danmark skuldið brúkt líka nógv til heilsuverkið sum Noreg, skuldu teir hækka sína játtan til heilsuverkið umleið 70 milliardir krónur og tað hava teir væl onga ætlan um. Tvørturímóti hvat politikar gera í Føroyum, so gera danir eitt sjúkrahúsverk sum hóskar til teirra viðurskifti og búskap.
Hvørt land eigur sjálvsagt at hyggja eftir síni egnu serligu støðu og búskapi tá tað ræður um skipan av og játtan til heilsuverkið.
Hinvegin, so hava danir at enda tikið til sín, at teir eru aftast í norðanlondum tá ið tað kemur til tól og nýggjar viðgerðarhættir og eru farnir undir eina størri íløgu á hesum økinum. Í Føroyum er líknandi íløga gjørd á Suðuroyar Sjúkrahúsi og Landssjúkrahúsinum og ætlanir eru frammi um, at gera tað sama á Klaksvíkar Sjúkrahúsi.
Tað sum veruliga er munur á Føroyum og okkara grannalondum innan heilsuverkið, er, at vit ikki eru komin við innan privatu heilsu tænastuna. Skuldu vit lagt okkum upp undir liðina á Danmark, skuldu vit brúkt umleið 13 milliónir krónur meira til privatar heilsutænastur.
Sammett við Noreg áttu vit at brúkt 30 milliónir meira til privata heilsutænastu. So tað sær út til, at tað fyrst og fremst er tann privati sektorurin innan heilsuverkið sum skal styrkjast.
Tá ið tað kemur til sjálvt sjúkrahúsverkið, javnmeta vit okkum sum oftast við Danmark. Havandi í huga, at vit tá uttan iva meta okkum við tað land í Norðanlondum sum hevur vánaligastu úrslitini innan kanning og viðgerð, vil eg tó gera eina roynd.
Tey vánaligu úrslitini hjá Danmark eru eisini áhugaverd í tann mun at norðurlendsk lond við lægri játtan til sjúkrahúsverkið enn Danmark hava betri úrslit. Her kann eg t.d. nevna Svøríki og Finland.
Verður hugt at livialdrinum í norðanlondum, fær Danmark aftur botnkarakter, og sjálvt um livialdurin hækkar, so hækkar hann skjótari í øðrum londum. Hinvegin verður ein ikki tikin í álvara um vit ikki meta okkum við Danmark. So lat okum gera eina roynd.
Føroysku útreiðslurnar til sjúkrahúsverkið eru av teimum dýrastu í Norðanlondum. Bert amt og len í okkara grannalondum, við stórum og spesialiseraðum sjúkrahúsum, liggja undir liðini á føroysku útreiðslunum.
Útreiðslurnar til føroyska sjúkrahúsverkið kunnu metast á ymiskan hátt, men eg fari væl ikki heilt skeivur tá eg seti tær til umleið 550 milliónir krónur um árið. Vit eru umleið 48.000 borgarar í landinum og gevur hetta soleiðis 11.458 krónur fyri hvønn borgara um árið.
Sambært danska Indenrigs- og Sundhedsministeriet, vóru í 2004 somu útreiðslur í Danmark 9.308 krónur
Hetta vil millum annað siga, at skulu vit verða sum Danmark so kunnu vit spara umleið 100 mió. kr innan sjúkrahúsverkið. Ella tað sama sum sum alt sjúkrahúsverkið er økt við seinastu 10 árini.
Hinvegin kunnu vit eisini sammeta okkum við Københavns amt sum hevur eina sjúkrahús útreiðslu uppá 8.550 krónur fyri hvønn borgara. Um vit gera hetta verður sparingin umleið 140 milliónir krónur. Og tá liggja vit munandi omanfyri lond sum Finland.
Svenska Heilsustýrið upplýsir at í 2005 vóru teirra útreiðslur fyri samlaða sjúkrahúsverkið umleið 10.000 krónur fyri hvønn borgara. Sum dømi kann nevnast, at fyri Stockholmøkið, sum tekur sær sera nógv av serviðgerðum frá øðrum lenum, so varð henda útreiðsla kr. 11.189 krónur. Hallands len varð nakað bíligari og kostaði samlaða sjúkrahúsverkið í hesum leni 9.152 krónur fyri hvønn borgara.
Finland er so aftur bíligari. Og tað sum kanska kann gera Finland enn meira áhugavert er, at seinastu 10 árini hava teir minkað um samlaðu útreiðslurnar til heilsuverkiið frá 8,3 % til 7,4 % av BTÚ.
Hátturin at játta pening til sjúkrahúsverkið kann verða ein av orsøkunum til, at verkið er kostnaðarmikið.
Játtanin sum verður brúkt í dag kann kallast ein rammujáttan. Politikarnir játta eina upphædd til eitt sjúkrahús og vóna so, at hetta sjúkrahúsið fær sum best burturúr.
Tað er ikki lætt hjá teimum at seta krøv í hesum sambandi. Svarið frá sjúkrahúsunum er vanliga ullint og kann ikki brúkast til at meta effektivitet, kvalitet og møguligar rationaliseringar.
Tað liggur í áhuganum hjá sjúkrahúsinum at fáa rammujáttanina økta hvørt ár og í tí sambandi bera fram orsøkir sum tæna hesum endamáli. Rammujáttanin ber ikki í sær nakran áhuga til at økja um effektivitet og kvalitet ella rationalisera og økja tænastuna.
Farið verður alt meira frá rammujáttan til skipanir sum geva politikarum betri møguleika at verða umboð borgarna og at seta krøv.
Londini rundanum okkum eru farin frá rammujáttanini sum einasta játtanarhátt. Royndir hava verið gjørdar við at gera serligar kontur innan rammujáttanina, sum takast kann av í samband við ávísar kanningar/viðgerðir út yvir tað sum vanliga verður gjørt.
Hesin peningur kemur so deildini til góðar og kann eisini brúkast til endurútbúgving o.t. Í summun førum hevur hetta ført til størri engagement og produktivitet. Eyka deildarkontur, sum eru stýrdar av úrslitum eru eisini royndar. Her kann deildin fáa úr hesi kontu um hon framleiðir meira enn vanligt, og brúka tað til ymiskt á deildini og/ella úrslitar løn.
Ein annar háttur er sokallaða kontraktstýringin. Játtandi mynduleikin letur eina upphædd til sjúkrahúsið beinleiðis við atliti at hækka talið á eini serligari viðgerð.
Eisini kann gerast ein skipan har peningurin fylgir sjúklinginum. Her er neyðugt at sjúkrahúsini ganga frá tí gomlu uppgerðini sum kallast seingjardagakostnaður. Hetta kann jú ikki brúkast til nakað og sigur lítið um hvat aktivitet sjúkrahúsið hevur.
Um roknað verður eftir, hvussu nógv tað kostar at kanna og viðgera ymiskar sjúkur og skaðar, gerst tað lættari at roknað kostnaðin hjá sjúkrahúsunum. Í hesi skipanini er diagnosan í miðdeplinum. Sjúkrahúsið fær so pening alt eftir hvussu nógvar sjúklingar við ávísum diagnosum eru vornir viðgjørdir.
Henda skipan hevur tó stórar vansar. Sjúkrahúsini vilja undir hesi skipan hava sum stórsta áhugamál, at økja sín aktivitet við vanda fyri, at ov nógvar viðgerðir verða gjørdar. Játtanartrygdin viknar uttan at framleiðslan við vissu hækkar.
At enda kunnu játtandi mynduleikar og sjúkrahúsini heilt skiljast frá hvørjum øðrum. Undir rammujáttanini er tað í verunleikanum játtandi mynduleiki sum játtar til sín sjálvs.
Um sjúkrahúsini gjørdist t.d. sjálvsognar stovnar, kundi ein nevnd undir Landsstýrinum, vegna borgarnar, keypt tænastur frá sjúkrahúsunum. Nevndin setur so krøv um góðsku, virksemi, tænastu o.s.fr. Sjálvøum rakstrinum stendur tað síðani heilt til sjúkrahúsleiðslurnar at taka sær av.
Undir hesi skipan verða tað heilt greiðar spælireglur millum politikarar og sjúkrahúsini. Politikarnir seta, vegna borgarnar, krøv til sjúkrahúsini, men luttaka ikki í rakstrinum.
Meginparturin av omanfyri nevndu skipanum eru enn ikki egnaðar til heilt at koma ístaðin fyri rammujáttanina. Tað hevur tó stóran týdning at hesar skipanir eisini verða brúktar í Føroyum. At byrja við kann ein nútímansgjørd rammujáttan liggja sum botnur og oman á hesum skal so arbeiðast við skipanum so sum kontraktjáttan, peningur fylgir sjúklingi og við at skilja sundur millum játtandi myndugleika og sjúkrahúsini.
Tað er av stórum týdningi at øll trý sjúkrahúsini fara burtur frá seingjardagauppgerðini og yvir til diagnosuuppgerðina, so vit fáa kostnaðin fyri kanning og viðgerð av tí einstaka sjúklinginum við tí einstøku diagnosuni. Sum nú er ber illa til at sammeta virksemi á føroysku sjúkrahúsunum.
Harafturat er tað neyðugt, at vit fáa tamarhald á støðuni viðvíkjandi viðgerð uttanlands. Soleiðis at tað eisini her verður gjørd kostnaðarmeting fylgjandi diagnosuni fyri, at tann deild sum tekur viðgerðir heim beinleiðis kann rokna út hvussu nógvur peningur fylgir við. Fyrst tá kemur áhugi og ferð á heimtøku av viðgerðum.
Tveita vit hvørt ár 100 mió. av skattakrónum út gjøgnum vindeygað?
Tað er helst ongin ivi um, at einhvør øking í játtanini til tað føroyska sjúkrahúsverkið eru peningur út av vindeyganum, sum støðan er nú.
Vit hava onga ætlan um hvat vit vilja við verkinum, vit hava onga ætlan um hvørjar sergreinir vit skulu hava í Føroyum, vit hava ongar ætlanir um hvørjir yvirlæknar skulu verða í Føroyum, vit hava onga ætlan um hvussu vit skulu reka tey trý lógarfestu sjúkrahúsini, so tey virka sum sjúkrahús og vit hava als onga ætlan um hvussu vit skulu liva upp til politiska viljan at hava trý vælvirkandi sjúkrahús í Føroyum.
Sostatt eru tær 100 mió kr. sum sjúkrahúsverkið higartil hevur fingið í øktari árligari játtan, stórt sæð givnar út við vón um, at okkurt gott spyrst burturúr.
Hesin háttur at játta almennan pening er rættuliga ábyrgdarleysur og átti ikki at verið í einum framkomnum samfelagi.
