Embætismannavaldið

Hanus Kamban

------------

Wilhelm II spælir høgt spæl

Tað var helst í roynd og veru eitt Griff nach der Weltmacht, sum heitið á einum gitnum verki frá 1961, eftir týska søgufrøðingin Fritz Fischer, boðar frá. Neistin sum festi í bálið, plaga vit at siga, var tó morðið á tann eysturríkska trúnarvingin Franz Ferdinand og konu hansara í Sarajevo tann 28. juni 1914. Eysturríki-Ungarn setti serbum órímiliga hørð krøv, og russar styðjaðu sínar serbisku brøður.

Og eftir fáum vikum stóðu tær báðar samgongurnar, Ententan (Russland, Frakland og Bretland) og Alliansan (Týskland og Eystur­ríki-Ungarn) hvør yvir av øðrum í bardaga.

Ikki tí, ofta upp ígjøgnum 20. øld hevur verið peikað á meira abstraktar ella yvirskipaðar orsakir, eitt nú stríð um ráevnir ella hjálond. Nútíðar søguvísindir vísa tó ofta á ein høvuðsíbirtara: keisararíkið Týskland, har Hohenzollern-ættin ráddi. Landið hevði, eftir at Bismarck var farin frá, ført ein vinglutan og amatør­kendan uttanríkispolitikk, ikki røkt tann samgonguvilja yvir av øllum pørtum (uttan Fraklandi), sum Bismarck legði so stóran dent á, og við at byggja upp ein stóran herflota ørkymlað Bretland.

Schlieffen-ætlanin

Høvuðstrupulleikin hjá Týsk­landi var, at ríkið lá gyrt inni millum tvey stórveldir. So var tað góða grannalagið ikki røkt, var bara ein møguleiki eftir: kríggj. Men at føra kríggj á tveimum hermótum samstundis var torført, kanska ómøguligt.

Longu meira enn 10 ár fyri kríggið lá tí ein ætlan á borðinum í Berlin, nevnd Schlieffen-ætl­anin, sum miðaði ímóti, at týsk­­urin skuldi yvirkoma at leggja Frak­land undir seg so skjótt, at russar ikki fingu tíð at koma sínum vinum til hjálpar. Týskir herar skuldu við miklari ferð herja norður um Frakland og síðani hertaka París aftanífrá. Ætlanin hevði fingið sítt navn frá Adolf von Schlieffen, ið var týskur herleiðslustjóri frá 1891 til 1905.

So var bara eftir at snara sær á og berja Russland niður. Hetta var grundin til, at Wilhelm II, ein veikur og gávuleysur statsmaður, eggjaði Eysturríki-Ungarn til at øsa serbar og russar. Hann vildi hava kríggj, hann fekk kríggið, og heimssøgan var eftir tað broytt á kollveltandi hátt.

Danmark var í hesi støðu sum lús ímillum tvær negl. Sæð úr Týsklandi var tað bara ein lítil, fløt hálvoyggj og nakrar pannu­kakuoyggjar, sum kanska bara áttu at verið innlimaðar í Das Reich. Men landið var sam­stundis í tí hepnu støðu at vera stýrt av eini stjórn, sum skaraði framúr til vit og dugnaskap, kanska tí bestu, sum landið nakrantíð hevur havt. Fyri uttanríkis- og verjupolitikkinum stóðu tveir gløggir rationalistar, ávikavist Erik Scavenius, royndur diplomatur við serligum kunnleika um Týskland, og Peter Munch, radikalur politikari og virdur søgufrøðingur.

Vinarligur neutralitetur

Í stuttum kunnu vit um teirra poli­tikk siga, at hann minnir um atburðin hjá Odysseusi í helli­num hjá tí einoygda risanum Polyfemos. Líkasum Odysseus hevði Danmark yvir av einum ovursterkum mótríki einki vald. Tað ráddi tí um at brúka vit og skil og – fyrst og fremst – snildir.

Høvuðsmálið hjá tí donsku stjórnini var fyri ein og hvønn prís at sleppa undan herseting og undan at gerast partur av bar­daganum. Tað ráddi tí um at fáa Wilhelm II – alias Polyfemos – at halda, at Danmark var ein vinur. Scavenius og Munch evnaðu tí til ein politikk, sum kann rópast vinarligur neutralitetur.

Men støðan var fløktari, tí tað ráddi eisini um, at bretar skiltu Danmarkar viðkvæmu støðu, og at Bretland helt Danmark vera eitt vinarland. Danmark skuldi tæna tveimum harrum við líka stórum kærleika. Tað heilt merkiliga er, at hetta lukkaðist. Danir drivu í krígsárunum handil bæði við Týskland og Bretland (sum frá leið tó nógv meira við Týskland), og royndu annars at gera seg ósjónligar. Um Suður­slesvík var, óneyðugt at siga, ikki ønt eitt orð. Ein týðandi leiklut, sum óalmennur ferðandi diplomatur, hevði hesi árini tann danski ØK-stjórin H.N. Andersen.

Føroyar

Var Danmark lítið, vóru Føroyar bara nakrar steinpirrur úti í Atlantshavinum, ella, sæddar við donskum eygum, nakrir hólmar, har sjófuglur og seyður helt til, grasvaksnar eystanfyri, á vestursíðunum berg, enni og hálsar blettað við lomviga­skræpu.

Íbúgvarnir á hesum hólmum vóru so merkiligr, at hóast teir ivaleyst bara búðu í kroysum ella hellum, vildu nakrir teirra hevja sítt ótelgda bygdamál upp til at vera mentanarmál. Úr hesi trá var sprottið eitt politiskt stríð millum samband og sjálvstýri, sum í huga­num á fólki í oyggjunum rúgvaði væl meira upp enn bardagarnir við Verdun og Somme ella land­gongan á Gallipoli-hálvoynni.

Embætis­mannavaldið

Tá ið kríggið byrjaði, var beisk­leikin stórur millum sjálvstýris­fólk. Síðan 1906 hevði samband­ið havt meiriluta á tingi. Tað bøtti ikki um støðuna, at fólksins ting bara hevði ráðgevandi vald, at tveir tinglimir, próstur og amt­maður, høvdu atkvøðurætt, hóast teir ikki vóru fólkavaldir, og at báðir um hetta mundið vóru sambandshallir.

Men tann beiskasti dropin var helst, at tann danska stjórnin, eftir ynski frá tingsins meiriluta, í januar 1912 hevði samtykt og sett í gildi eina lóg, har tað í grein sjey var ásett, at landsins undirvísingarmál var danskt, og at móðurmálið bara var eitt lægri hjálparamboð.

Tann litríki, ótroyttiligi og virtu­ost polemiski blaðstjórin Kristin í Geil rópti teir menn, sum tá stílaðu fyri í Føroyum, em­bætismannavaldið. Valdsins kongur var Svenning Rytter amt­­maður, ein myndugur, dugna­­ligur, men eitt sindur turris­liga neyvur junkari. Hann var tingsins formað­ur og eitt slag av sam­bindingar­liði millum stjórnina í Keyp­manna­havn og tingið. Tá ið kríggið byrj­aði, var tað eitt høvuðsmál hjá sjálv­stýrinum at reka embætis­manna­valdið og Rytter amtmann á dyr.

Tvøroyri

Minni enn eitt ár eftir krígsbyrjan kom ein riva í valdið hjá sam­bandinum. Fyri at skilja tað sum nú hendi, mugu vit gera eitt rend til Suðuroyar, til bygdina Tvør­oyri, sum um hetta mundið, við meira enn 1000 íbúgvum, sjey stórvirkjum og o.u. fjøruti fiskiskipum, stóð í hægsta blóma sum fiskivinnupláss.

Um hetta mundið var tað triðja ættarliðið eftir Johan Morten­sen, slóðbrótaran, vaksið upp og hevði fingið ávirkan. Ein av hansara abbasonum, Johan Mortensen, lærari, hevði í 1915 flotað ta reystligu og greidliga skrivaðu blaðskútuna Føroya­tíðindi. Ein annar abbasonur, Edward Mortensen, var komin heim sum nýklaktur løgfrøðingur og hevði starvast eitt skifti sum sýslumaður.

Jóannes Patursson, sum hevði ásannað, at hann eftir øllum at døma ongan møguleika hevði fyri at koma aftur í danska ríkis­­­­­­dagin, vendi sær í 1915 til Ed­­ward og spurdi, um hann hevði hug at stilla upp til tað komandi fólka­­tings­­valið. Eftir nakað av um­­­hugsan játtaði Edward at stilla upp uttanflokka.

Edward Mitens

Edward Mortensen (seinni Mit­­ens) er ein sera áhugaverdur persónur í Føroya nýggjari søgu, og at hann ikki hevur fingið meiri umrøða av søgufrøðingum, er dømi um bara eitt av teimum mongu holum, vit duga so væl at víðka og varðveita. Tað er søgunnar spei, at hesin sprotin av einum ættarbuli, hvørs virkis­fúsa meginumboð ráddi (sum rit­høvundurin Martin Joen­sen tekur til) í sínum býi sum “høvuðs­prestur í einum templi”, settur av “teirri alvísu forsjón”, steig fram í 1914 sum ein óvanliga modernaður, frísinnaður maður.

Hann tók sum ein tann fyrsti upp viðurskiftini hjá kvinnum og tørvin á yrkisfeløgum í teirri nýggju kapitalistisku tíðini, og hann bar longu um 1918-19 fram tankan um at stovna studenta­skúla í Føroyum. Edward var enn við sítt fríska lív í mínum ungdómi, og tað var hugtakandi at hoyra hann, tá hann í okkara unga útvarpi sang Schubert á týskum við fylgispæli.

Hóast Edward Mortensen á vári 1915 stillaði upp til fólka­tingsval uttanflokka, var hann í sínum hjarta ein modernaður sjálvstýrismaður. Hansara høvuðs­mál var at fáa løgtingið demokratiserað, so at próstur og amtmaður fóru úr tinginum ella mistu sín atkvøðurætt. Eitt annað høvuðsmál var at fáa ásett, at føroyskt kom at vera undir­vísingarmálið í skúlanum.

N.J. Mortensen hálsar um

Tað áhugaverda er, at Suður­oyggin tá var ein sambandsoyggj, og at báðar ættirnar hjá Edwardi, bæði Effersøe-fólkið og Mortensens-menninir, vóru stuðlar hjá sambandinum.

Skal ein trúgva søgufrøð­ing­inum John F. West, so fekk Edward stuðul frá pápa sínum, Niels Juel Mortensen, tí at hesin útgerðarmaðurin og reiðarin var misnøgdur við gongdina í havna­byggingarætlanunum á Tvøroyri. Sóknarstýrið fór í 1913 undir eina ætlan um havnarbygging, fyritøkan Saabye & Lerche skuldi gera arbeiðið, og Ráðið fyri almenn Arbeiði í Danmark skuldi hava ábyrgdina.

Men henda ætlan kom í drag, og kanska var hetta, soleiðis sum West vil vera við, orsøkin til, at Edward fekk so dyggan stuðul har suðuri. Á valinum í mai 1915 fall Andrass Samuelsen, og Edward kom inn á fólkatingið. Tá var sigursrómur í sjálv­stýris­leguni, tí, so tóktist, nú fór grund­in undir embætismannavaldinum at ridla. Stívar tveir mánar seinni lýsti Hans Andrias stemningin, og serliga “kongsins” fall, í sínum gitna “Sambandsfalli”:

Ein bøllutur harri á gumpin datt

og kleimdi sín nýstrokna

hermans hatt,

mestan lorgnettin var klovnað.

Nakkin tók í ein gluggakarm,

har mundi hann brotið dintil

og arm,

reyvin var blá og hovnað.

Fólkatingsins Benjamin

Og soleiðis varð Edward Morten­sen, á mjúkum sjálvstýris­veingj­um, í mai 1915 borin inn í tann danska ríkisdagin. Hann var 25 ár og tingsins Benjamin, gløggur, vitandi, høviskur og ivaleyst nak­að av einum verðinsmanni. Sum føroyskt umboð í eini vandatíð og sum ein fongur fyri tann radikala stjórnarflokkin, sum hann styðjaði, kom hann at hava væl av samskifti við stjórnina, og m.a. menn sum Zahle og Scavenius.

Edward vakti ans, tí at hann greidliga og reystliga dugdi at svara braneggjaðum donskum tinglimum sum eitt nú javnaðar­manninum H.P. Hansen úr Skive og rætta teirra misfatanir um føroysk viðurskiftir.

Hann kom eisini at fáa ein ávísan leiklut í einum máli ella einari gølu, sum í 1917 tók seg upp, og sum fekk navnið Adressumálið. Hetta mál kom, umframt í sjálvum sær at vera áhugavert, at fáa avleiðingar bæði fyri embætismannavaldið í Føroyum og fyri javnvágina millum samband og sjálvstýri. Um hetta mál skulu vit hoyra meira í næstu grein.