Ótrygg tilvera at vera granskari

Ingolf S. Olsen

Føroyar og føroyingar við sínum sereyðkennum og serligu livivanum, ið gjøg­num øldir hava ment seg utt­an stórvegis uppíblanding uttan­í­­frá, eru eitt satt el­do­ra­do fyri lækna- og heilsu­frøði­ligar granskarar.
Tað eru 37 ára gamla Maria Skaalum Petersen og 36 ára gamla Jónrit Halling samdar um, og tað var eisini rætti­liga avgerandi fyri, at tær eftir loknan lesnað fluttu heimaftur fyri at skapa sær eina karrieru sum gransk­arar. Tær eru báðar farma­ceut­ar – cand.pharm – og ph.d, giftar og eiga ávikavist trý og tvey børn.
Men alskurin til heim­land­ið spældi eisini ein týð­andi leiklut, tí tað vóru als ikki útlitini fyri eini tryggari til­veru sum granskarar, sum fekk tær at flyta heim aftur til Føroya. Maria Skaalum Peter­s­en og hennara familja flutti heim í 2007, og í 2008 flutti Jónrit Halling heim við síni familju.

Fíggjarliga strævið
- Tú flytir altso ikki úr til døm­is Danmark og heim til Føroya at granska, tí um­støð­ur­nar eru betri her. Vit mugu berjast fyri hvørjari krónu, og her eru ikki somu fasilitetir, sum á stórum universitetum ella sjúkrahúsum. Men her eru aðrir fyrimunir, sum telja nógv, millum annað áhuga­verd granskingarøki, trygg­ur uppvøkstur hjá børn­um, stuttar frástøður o.s.fr. Tað er sera áhugavert og spennandi at granska í Føroyum. Vit hava eitt gott granskingarumhvørvi á deildini, og at búgva í Før­oy­um er tað, eg helst vil, sigur Maria Skaalum Petersen.
- Politikararnir her heima siga alla tíðina, at teir vilja gransk­ing, men vit síggja bara rættiliga lítið til tann vilj­an í veruleikanum – tá peng­ar skulu játtast, sigur Jónrit Halling.

Vón um stuðul
Nú eru tær sera spentar upp á stuðulspengarnar, ið Granskingarráðið hevur fingið at umsita frá Sjúkra­kassa­grunni­num.
Sera lítið verur nevniliga sett av til gransking á Løg­ting­sins fíggjarlóg, so peng­ar­nir til gransking koma í stóra mun aðra staðir frá – og tá er tað í stóran mun uttan úr heimi. Maria Skaal­um Petersen, sum gransk­ar í orsøkum til parkin­son­sjúku­na, og Jónrit Halling, sum granskar í autismu og millum annað, hvussu dálk­andi evni ávirka heilsuna hjá føroyingum, hava ikki fast starv og hava ongantíð havt tað, síðani tær fluttu til Føroya. Teirra granskingi og løn er bara fíggjað við stuðli, og stuðulin fra Gransk­ing­ar­ráð­num hevur verið teimum góð­ur - men stuðul uttanífrá er eisini avgerandi.
- Tað hevði lítil og ongin gransking verið í Føroyum, um hon bert skuldi livað av peng­unum, sum Løgtingið játtar. Nú koma rættiliga nógv­ir pengar í einum frá Sjúkra­kassa­grunni­num. Eg havi granskingarstuðul til endan á hesum árinum, og ætli at søkja úr Sjúkra­kassa­grunni­num. Fái eg tað, so kann eg aftur anda lættan í eina tíð. Men mítt ynski er, at vit kundu fingið fast vísunda­ligt starv á deildini, so okkara tilvera hevði verið tryggari, og størri kon­tinui­tet­ur kundi verið í gransk­in­gini, staðfestir Maria Skaal­um Petersen.
Støðan hjá Jónrit Hall­ing líkist nógv. Stuðul­in til hennara gransk­ing­ar­verk­ætl­an røkkur til næsta summ­ar.

Hægri raðfesting
Pengarnir úr Sjúkra­kassa­grunninum eru kærkomnir sum eitt ordans skump undir før­oyska heilsugransking, men fyri tær báðar er ongin ivi um, at granskingin generelt eigur at hava mun­andi hægri politiska rað­fest­ing, og tað merkir í teirra huga­heimi hægri fíggjarliga rað­festing.
- Sum støðan er nú, kapp­ast nógv gransk­ing­ar­økir um peningin í Gransk­ing­ar­grunni­num og heilsugransking, sum okk­ara gransking kemur und­ir, kappast við hini økini um tær gott sjey milliónir krón­ur­nar, sum eru at søkja á hvørj­um ári. Tað sigur seg sjálvt, at um ein skal søkja um stuðul til bæði løn og til at gera sjálvar kanningarnar í meira enn eitt ár í senn, verð­ur upphæddin so høg, at sannlíkindini fyri at fáa játt­an ikki eru stór, tí nógv eru um boðið, og upphæddin av­mark­að, sigur Maria Skaal-um Petersen.

Lokka fleiri heim
Tær báðar vænta avgjørt, at fleiri vælútbúnir før­oy­ing­ar, sum í dag granska uttan­lands, høvdu tímað at flutt heim aftur, um karmarnir og umstøðurnar annars vóru trygg­ari.
- Tað hevði verið ordi­liga gott, um vit vóru fleiri granskarar, og vit sam­starvaðu. Tað hevði eisini skapt eina synergieffekt, tí hvør einstakur hevur síni net­verk, sum tískil høvdu verði flættað saman. Men tað krevur, at her verður skapt eitt støðugt og trygt gransk­ingarumhvørvi, so fólk tíma at koma. Tað er jú unfair at biðja fólk flyta heim við teirra familjum at granska í til dømis eitt ár, fyri so kanska at gerast ar­beiðsleyur­, sigur Jónrit Halling.

Fakta
Maria Skaalum Petersen og Jónrit Halling eru vinkonur, hava somu útbúgving sum farmaceutar, cand.pharm, frá Danmarks Farmaceutiske Universitet (nú partur av Københavns Universitet), har tær eisini í samstarvi við Pál Weihe, granskara og yvirlækna á Deildini fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu, skrivaðu serritgerð saman.
Síðani hava báðar skrivað Ph.d-ritgerð á Syddansk Universtiet, og nú granska báðar á Deildini fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu og hava felags skrivstovu í hugnaligu amtslæknahúsunum við Rættará í Havn.
37 ára gamla Maria Skaalum Petersen granskar serliga í genetiskum orsøkum til Parkinsons sjúku í Føroyum. Lutfalsliga nógvir føroyingar hava hesa sjúkuna samanborið við onnur lond.
36 ára gamla Jónrit Halling granskar í, hvussu dálkandi evnir, til dømis PFC, ávirka heilsuna hjá føroyingum og so er hon eisini við í eini føroyskari autismuverkætlan.