Dan R. Petersen
-----
Eitt stórmál liggur í tinginum. Løgtingið skal avgera, um vit skulu fylgja Europa við tí latínska alfabetinum ella vit skulu fylgja meirlutanum í Málráðnum út í totala isolatión, har sjálvt Ísland ikki vil vera við longur. Skulu vit hava eitt funktionelt alfabet, sum kann brúkast í øllum lívsins viðurskiftum, ella eitt amputerað alfabet, sum bara kann hanga á vegginum sum nationalt pynt? Tað verður sanniliga lagnunar speisemi, um vit fáa eitt tjóðveldisalfabet við sambandsløgmanni og sambandskulturministara.
Málsliga flyta vit okkum longur og longur út í isolatiónina, tí vit vraka móðurmálið. Lærarar og pedogogar taka móðurmálið frá børnunum, so tey smáu sita og rætta foreldrini við døgurðaborðið: “Tað eitur ikki blomstur, men blóma. Tað eitur ikki summarfuglur, men firrvaldur. Tað eitur ikki dýr, men djór. Vit hava ikki fysikk, vit hava alisfrøði. Tað eitur ikki dekkari, men fulltikin skipsatstøðingur. Tað er ikki Lúsabankin, men Ytstibanki.”
Men lærarar og pedagogar vita ikki betur. Teir eru puristiskt sandblástir á læraraskúlanum og hava tí ongan sjálvstøðugan tanka. Tað, sum øll áttu at verið trygg og fortrólig við, er okkum fremmant. Sjálvt móðurmálið. Borgarin skilir ikki brøv frá tí almenna og frá peningastovnum. Stór børn siga, at føroyskar bøkur stinka, og velja danskar og enskar bøkur í staðin. Ferð eftir ferð verða tey drigin gjøgnum eyðmýkingina við PISA, sum tey ikki duga at loysa, og NÁM og MMR geva óskiljandi tekstir út. Hvat sigur mentamálaráðharrin til, at Nám brýtur ST-konventiónir viðvíkjandi staðanøvnum? Hann sigur einki, tí hann hevur sjálvur verið til sandblásingará læraraskúlanum.
Støðan kann ikki gerast verri. Nakrir fáir persónar uppføra seg sum máleigarar, men í veruleikanum eru teir máloyðarar.
Fyrst lúkaðu teir alt, ið líktist donskum úr málinum. Sokallaðar danismur vóru mettar meira skemmandi enn eiðir og fúl orð. Seinastu árini eru teir so lagstir á orð av fremmandum uppruna, sum hava verið í málinum í ættarlið. Hetta er okkara felags europeiski mentanararvurin, teir taka frá okkum. Vanlig orð, øll eru fortrólig við.
Vit hava onga orðabók yvir móðurmálið, men fleiri yvir eitt mál, sum nakrir fáir høvuðkambar ynskja sær. Kemur ein eingilsmaður ella ein týskari til Føroyar og skal hjálpa sær við orðabøkur, er hann á Harrans mark, tí eingin føroyingur skilir tvætlið, sum skal eitast at vera føroyskt. Eg havi altíð hildið tað verið áhugavert at blaða í eini etymologiskari orðabók, har tú fært upprunan og søguna hjá orðunum. Tú kanst kanska fylgja einum orði úr gamla Kina, sum er komið allan vegin eftir Silkivegnum inn í Miðeystur, inn í Miðalhavið og víðari upp gjøgnum Europa og heilt til Føroyar. Allan henda vegin er tað tikið upp í tey ymisku málini á vegnum og fingið sín serliga form. Men her í Føroyum sita nakrir barbarar og kappa høvdið av okkara europeiska mentanararvi, og seta sítt egnað pjøss í staðin. Lærdu vit ikki danskt enn, vóru vit meira isoleraðir enn finnar, sum hóast alt ikki tosa germansk.
Í Havn er ein málfabrikk sum eitur Sprotin. Henda fabrikkin saman við undirlevrandørum produserar túsundir av orðum, tvætliorðum, sum eingin hevur sæð ella hoyrt fyrr. Alt móðurmálið er eitt stórt eksperimentarium, og fólkið gerst ótryggari og ótryggar. Málfabrikatión er ein stuðulstung vinna. Kilostudningin kenni eg ikki, men Orðabókagrunnurin letur 700.000 kr um árið til orðaframleiðslu.
Ein etymologisk orðabók vísir sum sagt søguna og upprunan hjá orðinum. Summi orð broytast við tíðini. T.d. er “stavkarl” blivið til stakkal, meðan onnur koma spontant inn í málið, sum t.d. gravkúgv er komið av Grave-co. Kemur ein føroysk etymologisk orðabók, fara vit at lesa: “Framleitt hevur Jonhard Mikkelsen, framleitt hevur Anfinnur í Skála, framleitt hevur Kári Davidsen, framleitt í Kirkjubø, framleitt til Sprotan.”
Eg spurði mín góða vin André Niclassen, sála, okkara gløggasta mállærara, um slík harðrend purisma varð praktisera nakrastaðni í Europa. Hann visti bara eitt fólk, ið gjørdi tað sama, tað vóru serbar(!).
Purisman er ikki vísind, men trúgv. Purisman er líka óvísindalig sum rasuteoriin í fyrru helvt av 20. øld. Báðar rørslurnar virka fyri tí reina og óspilta, og báðar trívast í nationalum og nationalistiskum miljøi, og báðar eru harðrendar og óvísindaligar.
Nú kunnu puristar siga, at teir bara føra virkið hjá Chr. Matras víðari. Til hetta er at siga, at Matras var ikki puristur; lesið bara ta frálíku umsetingina av Barbaru, Barba og harra Pál. Hon er so full av danismum, at eingin hevði tora at givið hana út í dag. Og so var Matras intellegentur og hevði poetisk evnir, eginleikar sum heilt sjónliga ikki kunnu eftirapast.
Og meðan vit eru við intellegens, kann eg taka hetta brotið av facebook: En. Intelligence quotient. Tý. Intellegenzqutient. Fr.Quotient intellectuel. Sp. Cociente intelectual. It.Quociente d`intelligenca. No.Intelligenskvotient. Sv. Intelligenskvot. Da. Intelligenskvotient, OG Á FØROYSKUM EITUR TAÐ SKILTAL.
Sig so tað.