Politiska og búskaparliga kreppan í ES setir síni spor á kurvumyndini, sum vísir styrkislutfallið millum dollar og euro. Sjá mynd 1
Tá tað gjørdist greitt, at fólkaatkvøðurnar í Frankaríki og Hollandi fóru at enda við einum nei, viknaði euran. Tá fólkaatkvøðurnar sum væntað vístu eitt klárt nei, fall valutan enn meir. Og nú ið statsovastarnir í Europeiska Ráðnum, saman til fundar í Bruxelles herfyri, hvørki kundu semjast um komandi langtíðarfíggjarlóg ella geva nakað klárt boð uppá hvussu tann politiska og strukturella kreppan skuldi loysast, ja - so fall euran enn einaferð. Tó so, at tað sær so út, at felagsvalutan nú hevur stabiliserað seg á einum støði, har ein euro gevur 1,21 dollara..
Men í hesum nógva tosinum um europeiska kreppu, og fallandi euro-virði, skal ikki gloymast at USA og dollarin eisini hava sínar trupulleikar at dragast við.
Trupulleikarnir í USA
Sum viðgjørt fleiri ferðir í hesum teigi, kann sigast heilt einfalt, at amerikanski búskapurin hevur tvær positivar og tvær negativar síður. Tað positiva er, at vøksturin í framleiðslu er rættiliga stórur, og væl størri enn í ES sum heild. Hesi høvuðstøl eru sett saman í hjástandandi talvu
ESUSA
Framleiðsluvøkstur (GDP)*1,4 %3,5 %
Arbeiðsloysi í %8,9 %5,1 %
Handilsjavni+ 69 mia. $- 710 mia. $
Gjaldsjavni+ 42 mia. $- 717 mia. $
Fíggjarlógarhall í % av GDP- 2,8 %- 4,1 %
*2005 estim. (Kelda: The Economist)
Í USA dekkar hugtakið "the twin deficits", at stórt hall er bæði á fíggjarlógini og í viðurskiftunum við umheimin. Tað sæst klárt í talvuni. Stóra hallið á gjaldsjavnanum skal dekkast uppá onkran máta, og higartil hevur innfløðingin av kapitali til USA verið nóg stórur til at dekka hetta hallið. Tað hevur loyst seg at gera íløgur í dollar-eindum. Spurningurin er, hvussu leingi tað heldur fram. Og seinastu meldingarnar vísa, at tað gongur ikki so væl í løtuni. Í apríl floymdu bert 48 mia. $ til landið, men hallið var í sama mánaði uppá 57 mia. $.
Búskaparligu trupulleikarnir í ES
Á europeisku síðuni eru onnur vandamál at dragast við, men tey eru eisini álvarslig.
Framleiðsluvøksturin er seinur, í meðal 1,4%. Men stórur munur er á londunum. Í Svøríki og Spania væntast vøksturin í 2005 at blíva uppá 2,8%. Danmark liggur eisini í betra endanum við einum búskaparligum vøkstri uppá 2,1%. Men í hinum meira "sjúkliga" endanum liggur Italia illa fyri við stagnatión uppá 0,3%, og hetta landið hevði í 1. kvartali í ár eina reella afturgongd uppá -1,8%. So vinnulívsmaðurin Berlusconi hevur verið landinum ein dýrur drongur uppá mangar mátar.
Arbeiðsloysið er framvegis høgt í ES, og eingin lætti í mjørkanum er at sjá. Meðaltalið er 8,9%. Men verst stendur til í teim stóru londunum Frankaríki, Týsklandi og Spania har tað er 10% ella meira. Taka vit eystara part av Týsklandi, tað gamla DDR, so eru næstan 20% arbeiðsleys, fimti hvør. Hinvegin er avlop á bæði gjalds- og handilsjavna í ES.
Politiskir trupulleikar í ES, men enn ongar loysnir
Støðan í ES aftaná fólkaatkvøðurnar í Frankaríki og Hollandi, har úrslitið segði Non og Nee, kann av sonnum kallast kreppa. Men kreppur hava verið fyrr, og sum heild má sigast at ES í europeiskum sambandi kann vísa á stór úrslit. Hvussu gongdin vurderast, veldst sjálvnadi um hvørja støðu maðurin hevur til ES, fyri ella ímóti, ella bara skeptiskur.
"Det gik ad helvede til"
Á fundinum i Europeiska Ráðnum í farnu viku vóru tvey stórmál á skránni, men hvørgi fekk nakra loysn. Tað var ein sjálvfylgja, at støðan aftaná nei-atkvøðurnar í Frankaríki og Hollandi skuldi viðgerast. Hartil hevði luxemburgski formannsskapurin sett langtíðar fíggjarætlanina á dagsskránna.
Danska "Politiken" tekur ramliga til í síni oddagrein (20.06.05) um henda fund: "Alle gjorde, som man måtte forvente, og det gik ad helvede til. EU-topmødet i Bruxelles brød sammen, det afstod fra at give et egentligt svar på den demokratiske krise, som nej?erne har åbnet, og benyttede i stedet lejligheden til at smadre budgetporcellænet i fuld offentlighed."
Tony Blair helt fast um ta avsláttarskipan, sum bretar hava havt síðan 1984. Hon ger at bretar sleppa bíligari enn onnur lond av tilsvarandi stødd. Hinvegin vildi franski presidenturin Chirac ikki slaka uppá landbúnaðarskipaninar, CAP ella Common Agricultural Policy, sum gevur franskmonnum stórar fyrimunir. Støðan er í løtuni læst føst, og tað sær ikki mætari út enn at manningin sum situr í løtuni er uppslitin og troytt. Politiken lýsir politikkara-liðið soleiðis: "Selv om det Europæiske Råd rummer flere opportunister, egotrippere og politiske ringvrag end sædvanligt, er det ikke de trætte mænd i jakkesæt, der er problemet. De gjorde hvad de kunne i en politisk struktur, der skriger på reformer."
Niðurstøðan er sostatt, at tað er politiski struktururin, sum hann er í løtuni, sum er óhóskandi. Tað var millum annað hetta, at tann nýggja traktatin, sum nú er fallin, skuldi bøta um.
CAP og bretska rabatt-skipanin
Franskmenn og Chirac elska sjálvandi ta landbúnaðarskipan, CAP, sum ES hevur haft í meir enn fjøruti ár, tí har eru nógvir pengar at heinta. Men skipanin hóskar illa saman við ta annars í høvuðsheitum liberalu ella sosial-liberalu grundhugsan, sum samtakið byggir á. Hon ger tað ma. møguligt at dyrka sukurrøtur í Danmark, hóast veðurlagið aðrastaðni er betur hóskandi til hesa framleiðslu. Skipanin er uppá mangar mátar konserverandi, hon tvíheldur um framleiðsluhættir, sum ikki longur eru kappingarførir uttan áhaldandi pengastuðul.
Bretar fingu sína rabatt-skipan tá konservativa Mrs Thatcher helt, at bretar betaltu ov nógv til henda felags politikk, CAP, og fingu ov lítið burturúr. Paradoksið er, at bretar nú sleppa bíliga, meðan nýggj og nógv fátækari lond betala fullan prís.
Tað er tí, at Blair sigur, at teir ikki vilja sleppa rabatt-skipanini, uttan so at foroldaða landbúnaðarskipanin verður broytt ella helst púra avtikin. Pengarnir kunnu brúkast fornuftigari enn til "økismenning", sum ikki fremur nakað nýtt.
Hvar fara pengarnir, sum eru á ES-fíggjarlógini?
ES hevur eina fíggjarlóg, sum brúkar umleið 1% av framleiðsluni (GDP) í samtakinum. Mynd 2 vísir, at nógv tann størsti posturin er henda konserverandi landbúnaðarskipan. Høvdu hesar næstan 50 milliardirnar td. farið til gransking, sum nú fær bert 5 milliardir, so hevði stuðulin peika frameftir. Og tað er neyðugt, í hesi globaliseringstíð.
Mynd 3 vísir so, hvørji lond procentvíst fáa mest burturúr tilsamans. Klárt liggur Frankaríki á odda í hesum. Tað er júst her, ið stríðið stendur, um tað skal sigast einfalt.
Tony Blair hugtók fólk í Europaparlamentinum
Í vikuni sum fór helt Tony Blair eina røðu í ES-parlamentinum. Hon var serliga áhugaverd, tí Bretland yvirtekur formannssessin í Europeiska Ráðnum nú fríggjadagin tann 1. juli.
Røðan var spennandi, tí Blair hevði frammanundan fingið skyldina fyri, at ES-fíggjarlógin ikki bleiv samtykt, tí bretar ikki vildu slaka í rabatt-málinum, sum nevnt er omanfyri.
Røðan var eisini spennandi, tí Tony Blair vísti í henni, at hann bæði hevði ta søguligu dimensiónina um bakgrundina fyri at sameina Europa og ikki drepa hvønn annan, og hann hevði eisini visiónir, sum undirritaði helt vera skilagóðar og sum peikaðu út um klandrið, sum er í løtuni.
Hann segði: " This is a union of values, of solidarity between nations and people, of not just a common market in which we trade." Ella: hetta er eitt samtak um virðir, um samhug millum tjóðir og fólk, ikki bert ein felags marknaður har vit keypa og selja. Hann víst eisini á, at USA í dag er einasta superveldið í heiminum.
Men Kina og India fara um fá tíggju-ár at verða heimsins størstu búskapir, hvørt av hesum londum hava eitt fólkatal, sum er tríggjar ferðir størri enn tað í ES. Tað er, sambært Blair, meiningsleyst at brúka pengar og orku uppá konserverandi tiltøk, og tí skal landbúnaðarpolitikkurin broytast frá grundini, og so skjótt sum til ber. Tað er vónleyst at arbeiða ímóti globaliseringini við at avbyrgja seg, ella at subventionera (stuðla) doyggjandi framleiðslugreinar.
Klárt segði hann eisini, at politiskir leiðarar, bæði í ES-sambandi og í limalondunum, hava ta uppgávu at framleggja visiónir og uppskot til loysnir og gongdar leiðir. Tað er ikki uppgávan hjá teimum at koma við trúarjáttanum og at endurtaka gamlar niðurstøður.
Røðan kundi givið vón um, at bretski formannsskapurin kundi fingi ES-tokið í gongd aftur. Men, sum nevnt fleiri ferðir, so er støðan trupul. Fleiri eygleiðarar hava víst á, at røðan var frálík, men nær fer Blair at halda eina slíka røðu heima í London? Hin tunga barlastin í ES av útslitnum politikarum má eisini sleppast. Men tað fer at taka nøkur ár áðrenn bæði Chirac, Schröder og Balkenende eru pensioneraðir, og nýggjar kreftir eru komnar frammat.
Keldur:
ADVFN Forex: "Dollar troubled by widening US trade gap" 17.06.05
BBC.news: "Full text: Blair?s European speech" (newsvote.bbc.co.uk/)
"The Economist" 25.06.05
"Politiken" Oddagreinir 20.06.05 og 25.06.05
