Tær høvdu eisini sínar orsøkir til at gera hetta eykaarbeiðið, kann ein siga.
Mong fólk høvdu nevniliga millum lítla og onga fatan av, hvat endamálið var við eini psykiatriskari deild í Føroyum. Tey hildu, at hetta var eitt arbeiðið sum lá ímillum eitt fongsul við rimum fyri vindeyguni og eitt vanligt hvíldarheim.
Onnur høvdu lítla virðing fyri arbeiðinum millum tey sinnisveiku, og dugdu ikki við sínum besta vilja at skilja, hví ungar og vælútbúnar sjúkrasystrar vildu arbeiða á einum slíkum staði. Og uppaftur onnur settu spurnartekin við, um tað nú var neyðugt at taka øll hesi svøku fólkini heim til Føroyar og leggja tey inn á eina og somu deild.
– Nei, tað var ikki stuttligt at blíva mobbaður soleiðis, men vit vardu okkara arbeiði bæði við nevi og klóm. Og satt at siga, gekk ikki so øgiliga long tíð, fyrrenn fólk byrjaðu at venja seg við at síggja og møta teimum sinnisveiku fólkunum á gøtuni.
– Hetta var ein hørð tíð, men vit trúðu uppá okkara arbeiði. Og tí hildu vit fram at arbeiða, hóast fólk kanska ristu við høvdinum. Einki kundi tó taka mótið frá okkum!, siga tær tríggjar sjúkrasystrarnar Marin, Margreth og Petry saman við læknaskrivara teirra ta fyrstu tíðina, Tordis.
29. oktober vóru nevniliga liðin 40 ár síðani fyrsta psykiatriska deildin lat upp í Føroyum. Í hesum sambandi hava vit sett hesum fýra kvinnunum stevnu aftur, júst á Deild 1, sum tá æt P21 á Statshospitalinum - Marin Samuelsen, Margreth á Rógvu Niclasen, Petry Olsen og Tordis Johannesen.
Eitt stórt byggipláss
Oktober mánaður 1969 stendur í minninum sum ein rokmikil mánaður fyri tey fyrstu starvsfólkini á psykiatrisku deildini - sjúkrasystrar og pleygarar. Tey vórðu sett í starv mikudagin 1. oktober, og bert fýra vikur seinni skuldi deildin taka ímóti fyrstu sjúklingunum.
Her var sum vera man nógv eftir at gera, og Margreth minnist sera væl tað fyrsta inntrykkið av sínum komandi arbeiðsplássi:
– Taðvejden, eg komi so aldrin at gloyma fyrstu ferð, eg kom inn á deildina. Uha, tað var sum at koma inn á eitt ordiligt byggipláss. Har var sooo nógv eftir at gera, at eg ivaðist í, um alt fór at blíva liðugt til tíðina.
– Eg meini so við: WC’ini vóru ikki eingang liðug, lítið var gjørt við baðirúmini, glasgongin skuldi eisini riggast til, og her gingu arbeiðsmenn og rokaðust við sítt og vit við okkara arbeiði, greiðir hon frá.
Tey nýsettu røktarstarvsfólkini stóðu kortini ikki hendur í favn og bíðaðu eftir, at alt skuldi gerast liðugt. Tey møttu til arbeiðis hvønn dag klokkan 8 og fóru til húsa aftur átta tímar seinni.
Meðan handverkararnir løgdu hond á seinastu arbeiðini, skipaðu starvsfólkini seg soleiðis, at hvør einstakur teirra fekk eitt ávíst rúm at gera liðugt.
Teir hugdu eftir okkum
Útgerðin til deildina varð bíløgd og koyrd inn í kjallaran, og hagani vórðu so borð, postalín, sengur og annað til røktina sett á rætta pláss á deildini, so hvørt sum rúmini og stovurnar vóru klár til tess.
– Hetta gekk sera væl, ikki minst tí at vit høvdu góða tíð at skipa alt so væl sum til bar, greiða tær fýra ídnar frá.
Hinvegin var ikki líkt til, at handverkararnir og leiðslan vóru av somu sannføring. Dagurin fyri upplatingini varð fluttur fram nakrar ferðir, men sohvørt sum vikurnar gingu, tóktist tað sum um panikkur av og á hómaðist í monnum. Tað var ikki frítt, at starvfólkini av og á hoyrdu teir físa eftir hvørjum øðrum, tí okkurt ikki gekk eftir ætlan ella var ov seint liðugt.
Í aðrar mátar komu handverkararnir og tær ungu sjúkrasystrarnar væl út av tí hvør við annan - og hví skuldu tey ikki tað: Damurnar gingu jú við kappa og í hvítum og lærstuttum kitlum, so ein kann bara ímynda sær, at teir hava hugt nógv eftir teimum.
– Ja, vit vóru bæði ungar og penar, skal eg siga tær. Kanska var tað orsøkin til, at teirra arbeiði ikki altíð gekk so skjótt!, sigur ein av snakksaligu sjúkrasystrunum, meðan hinar skera í ein látur.
Hatta klára tit!
Tey fyrstu røktarstarvsfólkini vóru kortini ikki bert til arbeiðis á deildini. Arbeiðsdagurin byrjaði við tí, sum tær fýra nevna “andaligari føði” - tað er: undirvísing í psykiatri.
Hetta hendi í samband við morgunfundin á læknagongini, har tey fingu dagført vitan sína um sálarsjúkur, viðgerð av teimum, og um hvussu ein ímyndaði sær, at ein slík deild skuldi kunna virka á føroyskari jørð.
– Sálin í hesum var Árni Olsen, sum var ein fantastisk persónsmenska og framúr góður menniskjakennari og góður við okkum starvsfólk, eru tær fullsamdar um. Hann var í byrjanini einsamallur lækni á Statshospitalinum, sum tað tá æt.
Tá Árni Olsen, yvirlækni, hevði undirvíst, fóru tey beinleiðis oman á deildina, har alt arbeiðið varð skipað undir kønari hond av frú Brandt, sum var yvirsjúkrasystir teirra. Henni hava tær fýra bara gott at bera. Ja, tær beskriva hana nærum sum ein eingil at arbeiða undir.
– Frú Brandt dugdi sera væl at leiða arbeiðið: Hon var bæði mild og góð, og dugdi ótrúliga væl at fáa alt tað positiva fram í okkum. Hon segði ofta við okkum: “Hatta klára tit sum einki”, og soleiðis gekk tað bara frameftir dag fyri dag.
- Eg minnist einki til, at vit merktu til stress av nøkrum sum helst slagi. Ja, eg haldi faktiskt ikki at orðið “stress” var uppfunnið tá, sigur Marin við einum brosi.
Soleiðis gingu dagarnar, og so smátt varð dagurin umsíðir ásettur, nær fyrsta psykiatriska deildin skuldi lata upp. Men eitt var øll tann praktiska og fakliga fyrireikingin og upplatingin. Hvussu var við sjúklingunum? Hvaðani komu tey fyrstu?
Innlegging og útskriving
Á hesi fyrstu psykiatrisku deildini, sum í dag ber navnið Deild 1, var pláss fyri 20 sjúklingum. Greitt varð frammanundan, at eingin sjúklingur skuldi vera á deildini, tá sjálv upplatingin fór fram mikudagin 29. oktober fyri júst 40 árum síðani.
Sjúkrasystrarnar og pleygararnir høvdu úr at gera við at fyrireika móttøkuna av fyrstu sjúklingunum sum komu á deildina dagin eftir.
– Men vit vistu ikki reiðiliga hvørji hesi vóru, minnast tær fýra afturá.
Tær vistu tó, at í fyrsta umfari var talan um fýra sinnisveik fólk, sum lógu á Landssjúkrahúsinum. Her bíðaðu tey bert eftir, at deildin, sum var gjørd til teirra tørv, skuldi lata upp. Sohvørt vórðu fleiri og fleiri sjúklingar innlagdir, samstundis sum aðrir kundu útskrivast eftir lokna viðgerð.
Tað var tó ikki bert í Føroyum at føroyingar bíðaðu eftir hesi deildini. Á donskum sjúkrahúsi - Sindsygehospitalet í Nykøbing Sjælland – lógu aðrir sinnisveikir føroyingar, og tann 5. januar 1970 varð tann fyrsti teirra innlagdur á hesa deildina.
– Ja, alt gekk uppá stás. Sjúklingarnir komu so við og við inn á deildina, og soleiðis fingu vit øll eina góða byrjan, greiðir Tordis frá. Hon hevur skrivað hagtølini niður í eina bók, og kann tí eisini upplýsa, at tann fyrsti sjúklingurin varð útskrivaður 5. november.
Røkt inni og røkt úti
Hóast hesar sjúkrasystrarnar, pleygararnir og skrivarin nú eru komin nakað upp í árini, vóru tey tá í góðum aldri. Við ídni, nærleika og umsorgan fyri tí einstaka sjúklinginum varð lagt til brots.
Hesin góði førningurin setti sum vera man sín dám á viðgerðina og røktina á deildini. Og tað merktist longu frá fyrsta degi, at teir ymsu starvsbólkarnir høvdu sum sítt hægsta ynski at røkta sjúklingarnar á besta hátt, bæði inni og úti.
– Vit gingu høgt uppí at ganga túrar við sjúklingunum. Ja, vit vóru óteljandi gongutúrar heilt úti í Havnardali, minnist Petry afturá.
Eitt annað vælegnað stað til gongutúrar var í Sandágerði, ella tey løgdu leiðina út á Argjaboða, til Nólsoyar, Klaksvíkar eins og tær javnan fóru í býin og til handils við sjúklingunum, ella tey svumu í svimjihylinum í Argja skúla. Okkurt árið gjørdu tey útferðir bæði til Noregs og Danmarkar.
Inni á deildini var nógv gjørt burtur úr til tess at taka sær av tørvinum hjá tí einstaka sjúklinginum. Nógvar samtalur vórðu gjørdar við sjúklingin og tey avvarðandi hansara bæði av starvsfólkunum á deildini og av sálarfrøðinginum sum nakað seinni varð settur í starv, eins og góð tíð var til hugnaliga samveru við spølum, so sum kort, ludo og bobb. Umframt alt hetta luttóku sjúklingarnir eisini í arbeiðinum við at halda deildina ruddiliga.
Uttandura var eisini nógv virksemi, m.a. við arbeiðsliði, felags tiltøkum, tey fóru á seiðaberg ella tey settu epli niður. Tíðin var ein onnur, og varð í stóran mun nýtt saman við sjúklingum.
Tað er helst so sum tær fýra eru samdar um: – Vit vóru so væl mannað á deildini, at vit faktiskt vóru saman við teimum alla tíðina!
Í aðrar mátar var eisini gjørt nógv burtur úr at hugna sær saman. Tískil varð á hvørjum ári hildin ein veitsla, har bæði sjúklingar, avvarðandi og starvsfólk hugnaðu sær saman. Ofta var rættiliga trupult at siga, hvør var hvør á hesum veitslunum, tí øll vóru so pent ílætin!
Hvørjum hyggja tit eftir?
At sinnisveikir føroyingar nú vórðu savnaðir undir einum og sama taki, hevði ikki óvæntað stóran áhuga hjá tí vanliga fólkinum. Tað førdi sum vera man bæði til forvitni og tos millum fólk.
Ein søga er um, at tað var ikki óvanligt at fólk fóru sunnudagstúr við bili framvið deildini, fyri líkasum at vita, um til bar at síggja onkran av teimum innløgdu gjøgnum vindeyguni í teirri stóru glasgongini.
Røktarstarvsfólkini hava haraftrat mangan grinið og tikið til, um teir sonevndu livandi urtapottarnar, har fólk stóðu handan gardinur og trappur fyri at lúra eftir teimum, meðan tey og sjúklingarnir gingu túr framvið húsunum.
– Eg veit ikki, men Margreth, hon legði ikki so nógv í hetta. Hon plagdi bara at siga, at fólkini hugdu ikki eftir sjúklingunum, men eftir sjúkrasystrunum!, sigur Marin við einum brosi.
?
_______________________
FAKTA
Tann fyrsta deildin
Mikudagin 29. oktober 1969 lat fyrsta psykiatriska deildin í Føroyum upp. Hon fekk seinni navni Deild 1, men kallaðist frá byrjan av P21.
Fyrstu sjúklingarnir komu á deildina dagin eftir, og í januar mánaði árið eftir varð fyrsti sjúklingurin úr Danmark innlagdur.
Á deildini var pláss fyri 20 sjúklingum, sum kundu liggja á stovum við einari, tveimum ella fýra sengrum.
Starvsfólk fyrsta dagin:
Sjúkrasystrar: Marin Samuelsen, Margreth á Rógvu Niclasen, Petry Olsen, Signhild Johannesen, Anna Debes
Pleygarar: Jonhard Egholm, Kurt Holst Jensen, Jan Ehlers
Skrivarar: Tordis Johannesen
Lækni: Árni Olsen, yvirlækni
Yvirsjúkrasystir: Anne Marie Brandt
_______________________
Gloymið ikki sjúklingin
Nógv vatn er runnið í ánna hesi seinastu 40 árini, nógvir tímar eru farnir til viðgerandi samtalur, og nógvur heilivágur er latin sjúklingunum. Haraftrat ber til at staðfesta, at nógvir sjúklingar hava fingið eitt annað og betri lív eftir eitt uppihald á deildini.
Við skiftandi yvirlæknum sum t.d. Árna Olsen, Hera Berg, August G. Wang, Sofus Joensen og Tormóð Stórá, væl stuðlaðir av sálarfrøðinginum Eyðun Joensen, skiftandi hjálparlæknum, skrivarum, røktarstarvsfólkum, terapeutum og mongum øðrum, hevur fyrst Deild 1 og síðani hinar psykiatrisku deildirnar gjørt sítt ítarsta fyri at hjálpa teimum sinnisveiku í støðu teirra eftir bestu sannføring og viðgerð.
Tíðin broytir so mangt, eisini viðgerðina av teimum sinnisveiku. Ein av mununum á viðgerðini tá og nú er talið av starvsfólkum á deildini. Sambært teimum fýra kvinnunum gekk arbeiðið á Deild 1 sera væl, tí hon var so væl mannað, væl skipað og at tíð var til nógv ymiskt virksemi á deildini.
- Eisini fingu tær nógvan goodwill frá sjúkrahúsleiðsluni m.a. viðvíkjandi at menna okkum fakliga á skeiðum, ráðstevnum o.ø., so vit fingu ríkiligt høvi til at tosa við kollegar aðrastaðni um viðgerðarhættir og soleiðis kundu samanbera okkum við tey. Tá fingu vit staðfest, at vit lógu einki aftanfyri!
Í dag verður eisini nógv gjørt burtur úr við at menna tað fakliga støðið hjá starvsfólkunum við mennandi skeiðum og útbúgvingum, og ikki minst við undirvísing í teirri sonevndu kognitivu terapi’ini, sum øll starvsfólkini sleppa til, enntá av føroyingum í Føroyum!
Onkur av teimum fýra er framvegis til arbeiðis á Psykiatriska Deplinum, og duga tí væl at síggja týdningin av at hava ein stóran hvítan skara av dugnaligum starvsfólkum, sum nú hevur møguleika at menna seg í egnum landi. Alt hetta økið er í dag í eini stórari broyting og nútíðargerð, sum í síðsta enda skal verða til gleði og gagn fyri tann einstaka sjúklingin.
Hóast alla hesa positivu gongdina, so vóna tær fýra at ein í øllum hesum ongatíð gloymir tað týdningarmesta ella tann týdningarmesta:
- Allar hesar broytingarnar eru uttan iva tiltrongdar, men ein eigur alla tíðina at ansa eftir at ikki tann viktigasti brikkurin í puslispælinum - tann einstaki sjúklingurin - verður gloymdur, eru tær fýra samdar um!
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Árnasavnið og Øregaard
At teir fyrstu sinnisveiku sjúklingarnir nú vórðu innlagdir á eina deild í Føroyum, var eitt sum fekk mikla umtalu millum manna.
Samstundis sum mong fegnaðust um møguleikan at kunna viðgera okkara egnu sinnisveiku fólk her á landi, vóru tað onnur sum royndu at fáa ein stuttleika burtur tí og spæla sær við orðum og nøvnum í hesum sambandi.
Eitt av teimum meiri genialu nøvnunum á nýggju deildini var Øregaard, meðan onkur nevndi deildina SNS, tað er: Sindsygehospitalet Nykøbing Sjælland. Við Árna Olsen sum yvirlækna treyt heldur ikki við eykanøvnum um alt tað psykiatriska økið. “At fara út til Árna” var eitt teirra. Eitt annað var Árnasavnið, samstundis sum starvsfólkini gingu undir navninum Olsen-bandin.
Hóast fólk søgdu hetta í spølni og neyvan meintu tað so illa, vóru starvsfólkini kortini sera hørm um, at fólk gjørdu gjøldur burtur úr tí arbeiðinum sum tey brendu fyri. Tey royndu hvør í sínum lagi at verja um arbeiðið, gera tað til lítar, soleiðis at fólk skuldu kunna vísa tí virðing.
Tað ringasta var kanska tað, at tað vóru tey sum beinleiðis ivaðust í týdninginum av teirra arbeiði, og nærum ráddu teimum til at gevast her. Tær máttu tí ofta og títt svara spurninginum, um hví tey høvdu valt at starvast júst á eini slíkari deild fyri sinnisveik, - altso um tey ikki hugsaðu um, at tey soleiðis kundu oyðileggja útbúgvingina, ella um tað veruliga var so, at tey arbeiddu millum tey svøku?- Tú kanst ætla, at hetta var sera keðiligt hjá okkum at hoyra. Vit fullu kortini ikki í fátt, men gjørdu arbeiðið samvitskufult og eftir okkara bestu sannføring. Hetta gjørdi eisini sítt til, at vit gleddu okkum at fara til arbeiðis hvønn einasta dag.
Tað var eisini til miklan íblástur, at tær sóu at viðgerðin gav úrslit: At fólk komu inn við einumhvørjum sinnisligum veikleika og vórðu útskrivað eina tíð seinni. Tann fyrsti sjúklingurin varð longu útskrivaður eina viku eftir at deildin lat upp!
Nógv eru tey, sum bert komu eina einstaka ferð ella fáar ferðir til viðgerðar og gjørdust frísk, men lítið varð tosað um tað. Í dag er meiri vanligt, at fólk stíga fram og tosa um sínar trupulleikar.
- Og tað er bara gott, tí øll kunnu verða rakt av tunglyndi ella øðrum sálarligum brekum, um trýstið verður nóg stórt.
