Kjartan Hoydal
-----
Eingin hending innan lívfrøði, síðan Darwin greiddi frá menningarlæruni í “ The Origin of Species), hevur kenst so kollveltandi sum tá James Watson og Francis Crick í 1953 komu fram til, at arvaeginleikarnir hjá livandi verum vóru skipaði í einum dupultum snyrli - ein sera vakur og einfaldur formur – og at kotan var einføld samansett við 4 “bókstavum”. Við hesum einfaldum tólum bar til at greina allar ílegur okkara í tí stóra lívfrøðiliga margfeldi av livandi verum á hesari klótu. Arvaeginleikar sum avgera um vit fáa ein fisk eina flugu, ein virus ella ein bláhval – ella fólk. Alt sama skipan.
Gransking av livandi verum, lívfrøði, er ofta arbeiðið at greina livandi margfeldi í sløg. Hetta er ofta troyttandi arbeiði. Listar yvir sløg sum víkja nakað frá hvørjum øðrum. Ikki altíð líka spennandi. So opinberingin við tí dupulta snyrlinum var nakað heilt annað, nakað sum vísir í eindina í náttúruni heldur enn fjølbroytni.
Fundurin hjá teimum báðum Watson og Crick varð ikki góðtikin beinanveg í 1953. Tá eg las á Københavns Universitet í sekstiárunum, varð ikki undirvíst í hesum, men sum tíðin leið kom ferð á. Tað størsta lopið var avgerðin hjá amerikonsku stjórnina at stuðla arbeiðinum við at lesa alla kotuna í arveginleikunum hjá fólki, “The Human Genome Project”, sum kom á mál í 2003. Samstundis var eisini ein privat verkætlan hjá Craig Venter, sum kom á mál um somu tíð.
Síðan øll kotan hjá fólki varð lisin í 2003 hevur verið ein øgilig menning í møguleikanum at lesa kotuna hjá livandi verum. Hetta sæst á prísunum. Tað verður mett at tað kostaði 1 miilard $ (?) at lesa tað fyrstu heilu kotuna, í dag verður mett at hetta arbeiði kann gerast fyri 1000 $.
Tað er sostatt komið innan fyri møguleikarnar at lesa arvaeginleikarnar hjá nógvum fólki og á tann hátt leita eftir úrbregðum (mutasjónum), sum kunna vera orsøkin til arvaligur sjúkur.
Føroyar hava møguleika fyri at koma upp í gransking á altjóða stigi. Innan ílegugransking, tí tað er yvirkomiligt at kanna føroyska samfelagið, sammett við liknandi kanningar í størri londum. Føroyar hava eisini eina nøktandi lóggávu (tryggjað av gjøgnumskygninum í smáum samfeløgum), sum setir fastar karmar fyri hesi gransking og tryggjar fólki, sum er við í kanningunum, at einki fer fram uttan teirra samtykki.
FARGEN-SUMMIT september 2013 bindur Føroyar saman við fremstu altjóða ílegugransking
Høvið var, at 60 ár vóru síðan Watson og Crick almannakunngjørdu greiningina av dupulta snyrlinum og 10 ár síðani fulla mannagenomið var skrásett fyrstu ferð.
Hendan ráðstevna, sum løgmaður og landsstýrismaðurin í heilsumálum bjóðaðu vælkomin í nýtum orðum, hevði umboð fyri ílegugransking á altjóða stigi og gav eisini høvið til at fáa eina mynd av føroyskari gransking og hvussu langt hon var komin. Stevnan var eitt einastandandi høvi hjá øllum sum fáast við lívfrøði og heilsugransking at fáa eina klára mynd av karmum og møguleikum og at fáa samband við teir fremstu granskarar og teknikarar innan hesi øki.
Tað er bert at líta at skránni fyri stevnuna fyri at skilja hetta. Eg hevði eina sterka kenslu á stevnuni av, at her lat seg upp ein portur til altjóða samfelagið hjá føroyskum granskaraumhvørvinum innan lívfrøði og heilsu. Ein møguleiki at lyfta upp granskingina í Føroyum til eitt nýtt stig og skapað eitt nógv sterkari umhvørvi knýtt at heilsuverkinum og Fróðskaparsetrinum.
Við teimum positivu orðum, sum politiska leiðslan legði fram á stevnuni má tað vera greitt, at FarGen ætlanin fær neyðuga stuðulin frá landsins politisku myndugleikum til at loysa frá landi, leyst av jarðbundnum sjónarmiðum í miðfyrisitingini og trongum stovnsáhugamálum.
