Tíðin rennur sum streymur í á...

Jógvan Sundstein, fyrrverandi løgmaður
-------
Tá eg seti meg at skriva eina tíðar­grein so skjótt eftir eitt ársskifti, er tað ikki so løgið, at ein ger sær nakrar tankar um farna tíð og ser­liga um tað júst lidna árið. Men eisini kanska nakrar hugleiðingar um nýkomna árið. Við eitt ársskifti ynskja vit hvørjum øðrum eitt gott nýggjár, og í mongum førum siga vit eisini takk fyri samskifti og samveru í farna ári. Eg fari tí at nýta hetta høvi at ynskja øllum lesarum og annars øllum teimum, eg kenni heima á landi, eitt gott og vælsignað nýttár.

Árið og tíðin sum fór
Persónliga havi eg nógv at takka fyri, bæði fyri meg sjálvan og míni nærmastu, í farnari tíð. Men hend­an greinin er ætlað sum mín­­ar viðmerkingar til gongd­ina í før­­oyska sam­felagnum und­ir nú­ver­andi ums­tøðum. Tað slepst ikki undan at koma inn á polit­isku viðurskiftini undir slíkari um­røðu, men samfelagsgongdin er nógv meira umfatandi enn bert tann meiri “smala” politiska gongdin, sjálvt um hon er sera týdning­ar­mikil. Hinvegin eru ofta uttaní­frá komandi hendingar, vinnu­lig fyribrigdi, og við hvørt eisini per­són­ligar hendingar saman­tvinn­aðar við politisku viður­skiftini, so alt kann ávirka hvørt annað.
Um vit samanbera viðurskiftini í Føroyum sum heild við um­støð­urnar í øðrum av heimsins londum, so má sigast, at føroyingar hava tað gott. Næstan á øllum økjum hava vit tað betur enn í flest øðrum londum. At so føroyingar mangan eru ónøgdir kortini, er ein onnur søga.

Vinnulig framgongd
Í 2013 hevur verið framgongd á mong­um økjum. Taka vit fyrst fiski­vinnuna, so er ymiskt, sum hon royndist. Heimaflotin hevur ikki merkt stóru framgongdina, men uppsjóvarskipini hava havt góð úrslit yvirhøvur, Virkini, sum taka ímóti uppsjóvarfiski, hava givið nógv arbeiði og nógv nýggj arbeiðspláss. Her er virki á Tvøroyri eitt gott dømi. Vónandi ein góð var­andi fyritøka.
Alivinnan hevur tikið seg væl fram seinru árini og ikki minst í 2013. Tað sær út til, at føroyingar megna væl at reka hesa vinnu, og við stórum eftirspurningi og harav standandi góðum prísi hevur gingið væl, og menn meta, at útlitini í nærm­astu framtíð eisini eru góð. Eksport­virðið frá alivinnuni er í ferð við at gerast eitt avgerandi funda­ment undir føroysku vælferðini.
Fiski- og alivinnan útflytir til marknaðir um allan heim, bæði í ES, Asia, Ruslandi, Amerika o.s.fr. Tí ræður sjálvandi um at hava so lætta atgongd til hesar marknaðar sum møguligt. Trupulleikar hava stungið seg upp, serliga viðvíkjandi ES. Føroyingar hava gjørt síni nátúrligu krøv galdandi um størri kvotur av sild og makrel í Norðuratlantshavi. Men hetta hevur elvt til mótstøðu frá hinum strandalondunum. ES hevur samtykt boykott mótvegis før­oyskum útflutningi til allan europe­iska marknaðin. Men føroy­ingar standa stinnir og halda fast við sítt. Trupult er, men tað slepst tó av við vørurnar aðrastaðni, sjálvt um russar eisini eru heldur tungir at dansa við í summum førum.
Hendan støðan hevur tó víst, at tað ber til hjá føroyingum at standa saman. Undir góðari leiðslu frá fiskimálaráðharranum, við polit­isk­um samanhaldi og við hjálp frá dugnaligum embætisfólki hevur higartil verið væl telvað frá før­oyskari síðu. Vónandi fæst eitt gott úrslit áðrenn alt ov langt frálíður.
Annars vísir hendan støðan eisini, at tað er heppið fyri Føroyar, at vit ikki eru partur av ES. Tað er betur fyri smáu Føroyar at skula stríðast fyri sínum lívsrættindum, enn at vera køvdur av einum slíkum mastadonti sum ES, har vit einki vildu havt at sagt.

Onnur vinna
Framgongd hevur eisini verið á fleiri øðrum vinnuligum økjum. Taka vit frálandavinnuna, so hava vit sæð fleiri nýggj skip bygd til landið og eina stóra menning. Sjálvt um olja ikki enn er funnin á føroyskum øki, so njóta vit longu gott av ymiskum aktiviteti stavandi frá oljuleiting bæði nærindis og á fremmandum leiðum.
Føroyingar gera eisini vart við seg á øðrum økjum, til dømis innan kt-vinnuna bæði heima á landi og uttan­lands. Í heila tikið sæst nógv før­oyskt virk­semi uttan­lands, sum rikið verður av før­oy­ing­um í tí landi teir búgva, men eisini rikið frá Føroyum. Før­oyskt entreprenørvirksemi smæð­ist held­ur ikki burtur. Tað, at føroyingar arbeiða uttanlands, bæði á sjógvi og landi, er so vissuliga positivt.

Búskaparligur vøkstur
Tað, sum nevnt er frammanfyri,(og onnur dømi kundu eisini veri nevnd), skapar samfelagsligan bú­skap­ar­ligan vøkstur í sær sjálvum, men hevur eisini avleiddan vøkst­ur innan alment virksemi og tæn­astu­vinnu. Alt hetta sæst aftur í størri nýtslu og minkandi arbeiðsloysi.
Búskaparkreppan seinastu árini hevur rakt stóran part av heim­inum, ikki minst í Europa. Sæð í mun til mong onnur lond eru Føroyar slopnar rættiliga bíliga. Vit síggja, at lond sum t.d. Spania, Grikkaland og Porugal hava eitt arbeiðsloysi uppá yvir 20 %, ja, sjálvt Danmark hevur framvegis eitt arbeiðs­loysi uppá millum 6 og 7 %, meðan okkara nú er komið niður á 3,7 %.

Komandi ár
Hvussu eru so vánirnar fyri koma­ndi ár? Ja, eingin kann siga nakað við vissu. Men útlitini eru rímiliga góð. Inntøkuvøksturin í sam­felagnum sær út til at halda fram. Alivinnan sær ljóst uppá framtíðina, og ikki minst oljuleiting á føroyskum øki fær búskaparligt árin. Harafturat koma fleiri størri og smærri byggiprojektir, til døm­is nýggi studentaskúlin. Tað sær tí út til, at arbeiðsloysið fer at halda fram við at minka, og økta virk­semið gevur størri peninga­rensl í samfelagnum. Hetta hevur aftur við sær øktan vælstand, sum aftur er fortreytin fyri fram­hald-andi vælferð. Sæð út frá einum heildar­sjónarmiði er tí nógv, sum bendir á, at fíggjarkreppan er við at hasa av í Føroyum. Hvat so orsøkin er, kann altíð kjakast um, men eftir míni uppfatan er tað eitt samanspæl av avrikunum hjá góðum vinnulívs­fólki og einum sum heild førdum skila­góðum politkki.

Politiski og almenni parturin
Politiska stýringin av einum landi hevur sjálvandi altíð stóran týdning fyri samfelagsligu gongdina. Polit­­isku myndug­leikarnir stýra almennu peninga­­nýtsluni og ráða fyri, hvussu almenni sek­­torin útvegar sær kapital. Eisini skulu myndug­leikarnir skapa karmarnar fyri livi- og arbeiðs­møgu­leik­un­um hjá fólki og vinnu­lívi og sam­felagsskipanini sum heild. Hvussu hevur hetta so eydnast sein­astu tíð­ina, og hvat eru fram­tíðar­útlitini?
Vit hava seinastu gott og væl tvey árini havt eitt meirilutalandsstýri skipað av Sambandsflokkinum, Fólka­­­flokkinum, Miðflokkinum og part av tíðini eisini Sjálv­stýris­flokkinum, meðan andstøðan hev­ur verið mannað av Tjóðveldi, Javn­aðarflokkinum og Framsókn. Lands­stýrisflokkarnir siga sjálvandi, at væl hevur verið stýrt, meðan andstøðuflokkarnir halda, at einki skil er í førda stjórnarpolitikkinum. Nú er tað einaferð soleiðis, at ávísar fortreytir eru, sum avmarka polit­isku arbeiðsumstøðurnar. Eitt er sjálv politiska samansetingin av sam­gongum, annað er búskaparligu, vinnuligu og samfelagsligu um­støð­urnar annars. Politiskt skuldu samgonguflokkarnir góð­taka ym­iskar neyðsemjur, men høvuðs­upp­gávan var at bjóða øll­um trupul­leikunum, sum stóðust av fíggjar­kreppuni, av. Her skuldu ymisk­ar sparingar fremjast, men sam­stundis skuldi hetta raka ein­støku borgarnar sum minst. Hetta hevur í rættiliga stóran mun eydnast, sum sæst av tí sum framman­fyri er nevnt um búskapar­liga og vinnu­liga fram­gongd og mink­andi arbeiðs­loysi. Eisini er lands­kassans hall í ávísan mun minkað.
Politiska orðaskifti millum sam­gongu og andstøðu hevur verið harð­ligt, ja andstøðuálopini – hjálpt av sonevndum viðmerkjarum – hava ofta verið beinleiðis ótiltal­andi. Serliga hevur verið lagt eftir Fólkafloksumboðunum í lands­stýr­inum, ikki minst eftir fíggjarmála­ráð­harranum, fyri tey tiltøk tey hava staðið fyri. Misbrotini hjá teimum hava í høvuðsheitum verið, at tey hava framt tann politikk, sum tey fóru til val uppá. So heldur má sigast, at tey hava gjørt eitt dygdargott arbeiði.
Næstan dagliga er samgongan – og serliga fíggjarmálaráðharrin - álopin fyri at hava veitt skatta­lætta og gjøgnumført tann so­kall­aða flatskattin, sum ikki er ser­liga flatur. Eisini hava álopini verið hørð um broytingarnar av pen­siónsskattinum. Veruleikin er, at hetta eru sera skilagóð tiltøk. Per­sónskatturin inniheldur ein hampu­liga stóran botnfrádrátt, sum so líðandi kann hækkast, og harafturat kann sum frálíður skattaprosentið uppá 40 lækkast eitt sindur. Eisini eigur at verða arbeitt fyri at hækka kommunuskatta botn­markið so líðandi. Viðvíkjandi pen­siónsskattinum er at siga, at hesin fer at vera til fyrimuns fyri fólk, tá tey koma til pensiónsaldur og fáa útgoldið pensiónina uttan frádrátt av skatti. Tó skal helst onkur smávegis justering gerast á hesum øki. Spurningurin er eisini, um ikki onnur lond fara at innføra eina líknandi skipan um nøkur ár.
Í heila tikið kann sigast, at broyt-ingarnar í skattaskipanini hava verið sera meðvirkandi til at tað loysir seg betur at arbeiða, og harvið til tað minkandi arbeiðsloysi.

Eitt hjartasuff
Politiska skipanin og eitthvørt landsstýri arbeiðir sjálvandi við eini fjøld av málum, og tað vil altíð vera okkurt, sum ein kundi ynskt sær øðrvísi. Her hugsi eg um blokkstuðulin. Tað er ikki lætt at sleppa av við blokkstuðulin, men hann er skaðiligur fyri føroyska samfelagið. Í fleiri ár hevur hann staðið í stað, men nú er hann farin at hækka so líðandi aftur. Ein slík hækking eitt ella tvey ár ávirkar ikki so nógv, men um slík skipan verður varandi fær hon óbøtandi fylgjur. Í staðin fyri eina árliga hækk­ing uppá 1-2 % so fái heldur í lag eina skipan við eini lækking uppá 1-2 % árliga.