Rossaaling: Tað heita summarið

Dánjal Højgaard
---

– Stormur, kom, kom.
21-ára gamla Signa Joen­sen ger hetta eyðkenda klikk-ljóðið við tunguni, sum rossa­fólk ofta nýta, tá ið tey kalla á rossini ella vilja skunda und­­ir tey.
– Kom, kom, Stormur, róp­ar hon og klikkir við tunguni. Í hondini hevur hon ein gráan posa við turrum hoyggi.
Langt uppi í brekkuni uppi undir bøgørðunum oman fyri Kaldbakskamb ganga fimm ross. Tá tey hoyra rópini og klikkini og síggja gentuna við tí gráa posanum, koma tey spakuliga omaneftir.
Á odda gongur greðingurin Stormur.
– Tað er hann, sum heldur saman upp á fylgið. Soleiðis skal tað vera, staðfestir Signa, tá ið rossini eru koman oman á vegin og fáa sær av hoy­num, sum Signa hevur stroytt út á vegin.

Stormur vísir initiativ
Vit eru stødd á trøðni eyst­an fyri bóndagarðin á Signa­bø, eysturmóti gomlu hvala­støðini Sperm. Eitt stórt øki, sum í summar er karmur um royndirnar at nøra um før­oyska rossastovnin.
Krumtappurin í eksperi­mentinum á staðnum er Stormur. Ein fýra ára gamal greðingur, sum er folaður og uppvaksin her á garðinum á Signabø, sum hevur hoyrt til ættina hjá Signu og teimum í fleiri ættlarlið.
Fyri tveimum vikum síð­ani fekk Stormur vitjan av fýra ryssum, sum eru komnar ymsa­staðni úr landinum.
Her eru tær eldur dam­ur­nar, 29 ára gamla Blanka úr Syðrugøtu og 26 ára gamla Lyngheiða úr Sandavági. Og so tær yngru, 13 ára gamla Luna úr Sumba og 6 ára gamla Chanel við eigara í Skop­­un.
Signa kundi skjótt stað­festa, at hennara Stormur var ógvuliga fegin um vitjanina. Tað gekk ikki long tíð so sprakk hann á ta yngstu, og í dag heldur Signa, at hann hevur verið saman við øllum ryssunum. Uttan kanska teirri elstu, Blanku.
Greðingin vísir initiativ. Ryssurnar ganga á rið. Tað vil siga at tær eru klárar til paring.
– Stormur er pápi at ein­um fyli, sum kom fyrr í juni. So vit vita ið hvussu so er, at hann virkar, brosar Signa, sum er sjónliga errin av sín­um myrkabrúna gangara.

Spenningur um ryssurnar
Stóri spenningurin er hin­vegin knýttur at, hvussu tær fremmandi ryssurnar fara at kvidnast. Hvussu tær verða gitnar, og fáa fostur, ið er lív­ført.
– Eg hevði verið glað um tær ungu, Chanel og Luna, høvdu blivið kvidnar. Lyng­heiða og Stormur høvdu eis­­ini givið eitt flott fyl. Lyng­­heiða er ein flott og góð ryssa, við góðum sinni og gott reiðross. Og tað er Storm­ur eisini. So tað kann bara blíva gott.
Men avbjóðingin er stór.
Kanningar hava staðfest, at ryssurnar kunnu hava bakteriur í lívmóðurini, sum gera, at tær ikki kvidnast. Ryss­urnar, sum hava havt trupulleikarnar við at kvid­n­ast, eru tískil allar kann­að­ar og viðgjørdar á Bún­aðar­stovuni.
Tær báðar eldru, Blanka og Lyngheiða, hava havt fyl, men hava ikki viljað kvidnast í seinastuni. Luna hevur onki avkom fingið enn, hóast hon hevur verið hjá fleiri greðingum. Og Chanel hevur heldur einki fyl fingið enn. Hon bleiv tó kviðin seinasta summar, men kastaði burtur í vetur.
– Tað allabesta hevði ver­ið, at allar ryssurnar blivu kvidnar, men tað er eitt sind­­ur optimistiskt. Fleiri av hesum ryssunum hava havt hesar bakteriurnar í lív­­móðurini leingi, so vit vita ikki hvat, ið kann hava gjørt varandi mein. Men um onkur av hesum viðgjørdu ryssunum høvdu blivið kvid­nar so hevði tað verið fan­tastiskt.
Spenningurin er stórur á Signabø.

Eating Love
– Nei, beint nú er hetta er ikki Sommer of Love. Meira Eating Love.
Í einum gerði oman fyri Syðru­gøtu stendur Irdi Peter­sen og gevur trimum rossum hoyggj.
Hetta er ein leigutrøð, um­leið 1300 fermetrar til víddar, sum Irdi og familja hennara í Syðrugøtu hava um hendi, og sum nú er við í tiltakinum Summer of Love.
Men Irdi er ikki heilt álvu­lig við støðuna.
14 dagar eftir at rossini komu inn á trøðna eru fram­vegis eingi tekin til, at kær­leik­­in er farin at blóma í gerð­­­inum
Heldur tvørturímóti.
Tann 3 ára gamli greð­ing­urin Lobo, sum er komin alla leiðina úr Vági til tess at vera við til at føra ættina av føroyskum rossum víðari, slepp­ur ikki at gera sítt ar­beiði.
19 ára gamla Álvan, sum hevur gingið við vakst­rar­húsið við Gomlurætt og 14 ára gamla Brynja, sum er komin av Argjum, vilja ikki vita av honum.
– Tað hevur gingið eitt sindur harðliga fyri seg, men vit hava ikki sæð hann lopið á nakrari av ryssunum, sigur Irdi, meðan hon eygleiðir rossini, sum vísa størri áhuga fyri hoynum enn hvørjum øðrum.
Prrrrrr, prutla tey við múlanum og gneggja. Við­hvørt sparka tey frá sær. Ella bíta. Og tað er greðingurin úr Vági, sum fær tey flestu høggini.
– Brynja hevur verið eitt sindur ill í sær. Hon hevur roynt at vart Álvuna frá greð­inginum, so vit mátti taka hana út úr økinum nakrar dagar. Lobo er so nýggjur í fakinum og skuldi líka sleppa at royna seg. Hann er bara trý ár og hetta er fyrstu ferð at hann er hjá ryssu og hann hevur einki avkom, so frægt vit vita, greiðir Irdi frá.
Ross hava sítt hierarki. Fyribils er tað tann yngra ryss­an, Brynja, sum ræður. Og tað er einki serligt fyri summarprojektið hjá felag­num Føroyska Rossið.

Stolt av rossinum
Irdi er hjálparfólk í til­tak­inum Summer of Love og før­oysk ross hava havt fast pláss í hennara lívi tey seinastu 20 árini. Hon hevur eina ryssu gangandi á einum stykki í Norðragøtu, sum skal fola í næstum.
Við nýggja fylinum kemur føroyski rossastovnurin upp á 70 dýr. Stovnurin førkar seg harvið enn enn ein stig burtur frá vandaleið. Frá at doyggja út.
Alingin av føroyska ross­in­um og tilvitanin um rossið hava alstóran týdning, heldur Irdi:
­– Rossið er ein partur av tí, sum eyðkennir okkum sum fólk. Hvat hava vit í Før­oyum, sum vit kunnu vera stolt av? Rossið hevur verið her í langar tíðir, og á sama hátt sum onnur eru stolt av at hava eina pandabjørn, so áttu vit at verið stolt av, at vit eiga eitt serligt føroyskt ross. Og tað eru færri føroysk ross til enn pandabjarnir.
Bera føroyingar seg rætt at kunnu rossini blíva ein út­flutningsvøra á sama hátt sum tey íslendsku og het­lendsku rossini, heldur gøtu­konan og hyggur yvir á tey lágvaksnu og sterku rossini, sum eftir hennara tykki minna ikki sørt um fólki, sum býr í hesum landi:
– Rossini eru ymisk. Eg hevði t.d. tvær ryssur, har onn­ur var øgiliga góð og sum eg kundi stýra bara við orðum. Nýttist ikki teymar. Hin var meira bestemt, meira uppfarandi, men fín at ríða á. Rossini kunnu kanska vera eitt sindur tvør viðhvørt, so at tú ikki fært tey av fet­anum. Men fært tú tey ikki at ganga fram, so fært tú tey ofta at ganga ein annan veg. Í so máta eru tey slett ikki ólík okk­um føroyingum, sigur hon við einum skálkabrosi.
Í gerðinum bítur Brynja aftur frá sær.
– Her er tað ryssan sum bestemmar. Tað er ikki í ord­an, staðfestir Irdi, sum heldur, at tann bragdliga Brynja helst hevur brúk fyri einum eldri og ráðiligari maka við størri sjálvsáliti enn Lobo:
– Hann er for óroyndur. Hon vil helst hava ein ordi­ligan mann. Hon skal ið hvussu so er hava ein, sum dug­ir at seta seg í respekt, held­­ur gøtukonan fyri.

Stormur springur
– Nú smikrar hann.
Á trøðni á Signabø er tað við at gerast meira lívligt á bø­num.
Rossini eru farin at mett­ast av hoynum, sum Signa hevur borið teimum, og matar­­lysturin verður nú av­loystur av øðrum lystum.
Vaksandi limurin vísir, at gessur er komin á Storm. Luna, sum er komin á rið, svar­ar aftur við at vendir gumpin móti greðinginum. Paringin kann byrja.
Tað er Summer of Love.
Signa flennir.
Eitt stig afturat í roynd­ini at bjarga føroyska rossa­stovninum, er tikið í sirm­in­um á Signabø.
Sjálv fekk hon sítt fyrsta føroyska ross í 10 ára føð­ing­ardagsgávu. 11 ár seinni kennir hon tað sum eina skyldu, at vera við í ar­beið­num at varðveita rossa­stovn­in.
– Tað er nakað serligt, at vit hava eitt serføroyskt ross og tað hevði verið synd um rossið skuldi doyð út. Vit før­oyingar hava verið øgiliga raskir at útrudda sovorðið, sum er serføroysk. Vit mugu royna at hava okkurt eftir.
Hon strýkur Stormi eftir faksinum. Í dag eiga hon og familjan á Signabø fimm ross av føroyska slagnum, og 6. juli kom fylið Meldur afturat. Triðja ættarliðið av før­oyskum rossum á garð­in­um.
Fyri Signu eru føroysku ross­ini heilt serlig.
– Tey er so lítil, men kort­ini so krútsterk. Tey eru vilja­sterk, góða at ríða á og løtt at arbeiða við, sigur hon, og er ósamd við teimum, sum siga, at rossini eru treisk og ring at venja.
– Tey fyrstu rossini, eg hevði, blivu ikki ordiliga riðin til og kunnu gumpa nakað illa. Men vit vóru so ung tá. Tað er øðrvísi við teimum seinnu rossunum. Nú veit eg eitt sindur meira um ross og havi m.a. verið í Íslandi og lært um ross. Arbeiðir mann ordiliga við teimum, so verða tey ordiliga góð ross. Um tú ert um tey og handfer tey reglu­liga, so verða tey spøk sum onnur ross, vissar hon um.
Signa vónar, at kann­ing­arnar og viðgerðin, sum djóralæknin Jórun Sumberg-Olsen hevur gjørt saman við Búnaðarstovuni í summar kann blíva eitt gjøgnumbrot fyri alingina av føroyska ross­­inum.
– Hvør ár er hava umleið helvtin av ryssunum, sum eru farnar til greðing fingið fyl, ella minni enn tað. Um vit nú fáa hina helvtina við eisini, so hevði tað gingið nógv skjótari at fingið stovn-in á føtur aftur.

Kærleiki og innannøring
Á gerðinum omanfyri Syðru­gøtu gongur tað ikki fyri seið.
Kynsliga javnvágin er skeikl­að. Greðingurin Lobo verður ikki tikin fyri fult.
Komandi vikuskifti er G!festivalur í Syðrugøtu, har ætlanin at varpa ljós á tey før­oysku rossini, sum ganga oman fyri bygdina. Men fyri­bils er paringin uppi í bønum sett á standby.
Irdi Petersen forklárar, at ryssurnar ganga á rið – ganga í illum – í einar 2-4 dagar í senn. Tá venda tær gumpin móti greðinginum. Halin fer til viks. Tær útskilja lukt. Vætu. Vanliga ganga tríggjar vikur ímillum. Ganga fleiri ryssur saman, ganga tær ofta í takt á rið.
Irdi og hinir alararnir vita, at ein serlig avbjóðing er vandin fyri innannøring. Av tí at stovnurin byggir á nøkur fá ross, eru øll rossini skyld. Hetta eru alararnir til­vitaðir um.
– Mann byrjaði við ein­um greðingi og trimum ryss­­um, so sjálvandi er tað innan­nøring. Men stovnurin hevur førka seg, greiðir gøtu­konan frá meðan hon eyg­leiðir ross­ini á gerðinum.
Royndir aðrastaðni hava víst, at tað ber til at endur­reisa rossastovnar, har tað bert vóru nøkur fá dýr eftir. Sum dømi vísa alararnir á frísarossið og gotlandsrossið, sum næstan vóru týnd, men sum í dag eru væl fyri.
Arbeitt verður út frá ein­­­um sokallaðum innan­nøringar-prosenti, har ansa verður eftir, at ryssur og greð­­ingar, sum eru nær skyld, ikki vera parað.
– Mann roynir at velja ross, sum eru so langt frá hvørj­um øðrum í ætt sum møgu­ligt fyri at sleppa und­an innannøring. Tað ber til tí at øll rossini hava ættar­talvur, har tað ber til at fylgja ættlarlinjuni, sigur Irdi. og greiðir frá, at næsta stigið verður at gera eina almenna ættartalvu yvir tey føroysku rossini, sum fylgja rossunum, tá tey vera avhendað.
Eins og gjørt verður í Ís­landi.
Irdi Petersen hyggur ivingar­som yvir á rossafylgið, har greðingurin Lobo eltir ryss­urnar, men fyribils bert hevur fingið bit og spørk.
Summarið er paringartíð hjá rossum, og tað skuldi helst sæst aftur í fleiri fyl­um um 11 mánaðir, sum er við­gongu­tíðin hjá ryssu.
– Spyr aftur um 11 mánaðir. Eg hopi sjálvandi at hetta ber frukt, at mann fær hesar ryssurnar í sving. Riggar tað ikki við hesum greðinginum, so mugu vit royna við einum øðrum. Um hann ikki sleppur til næstu ferð, so mugu vit helst taka Brynju frá og lata hana koma til ein annan greð­ing. So kanska endar hon hjá Stormi á Signabø. Hann hevur roynt tað fyrr og veit hvat tað snýr seg um. Er tað ikki soleiðis tær flestu kvinnurnar vilja hava tað, spyr Irdi skemtandi.
---
Summer of Love
Summer of Love er heitið á tiltaki, sum skal seta ferð á alingina av føroyska rossinum og skapa tilvitan millum fólk um rossið. Tað er Felagið Føroysk Ross skipar fyri.
Føroyski rossastovnurin, sum var um at doyggja út, telur í dag 69 dýr. Hildið verður, at stovnurin helst skal koma upp á minst 200 alidýr fyri at vera nøkunlunda tryggur.
14 ryssur og fýra greðingar eru við í átakinum, sum fer fram undir neyvum fakligum eftirliti á fýra økjum – í Syðrugøtu og Norðragøtu og á Kambsdali og Signabø.
Aling af føroysk rossum er farin fram líka síðani 60-ini.
Umframt aliarbeiðið, sum fer fram í felagnum Føroysk Ross, skipa einstaklingar eisini fyri serstakari aliverkætlan í Suðurstreymi.
------

Bruni darvar alingini
14 ryssur og fýra greð­ingar eru við í átak­in­um Summ­er of Love.
Átta av ryssunum hava havt trupulleikar at blíva kvidnar orsaka av bruna/bakterium í lívmóðurini. Har­aft­ur­at hevði ein kasta burt­ur og var ikki sloppin av við alt fostr­ið.
Hesar nýggju ryssur­nar vóru kannaðar og viðgjørdar fyri bak­­teriur/bruna á Bún­að­ar­­stov­uni í juni. Tað var Jórun Sumberg Olsen, djóra­lækni og nevndar­limum í Felagnum Før­oysk Ross, sum stóð fyri kann­ingunum.

Funnu bakteriur
Djóralæknin hevur nevni­l­iga gjøgnum fleiri ár lagt til merkis, at eitt stórt tal av før­oysku ryssunum ikki kvidnaðust, hóast tær høvdu gingið saman við greðingi í longri tíð. Onkur ryssa hevði verið ófrukt­bær í sam­full 14 ár.
Aðrastaðni er sið­venja, at ryssur verða kannaðar fyri bruna í lívmóðurni áðr­enn tær fara til greð­ing.
Hetta verður bæði gjørt fyri at ryssan skal kunna kvidnast, men eis­ini fyri at greð­ingurin ikki skal bera smittu frá eini ryssu til aðra.
Tískil var í ár farið at kanna um ryssurnar hava bak­teriur í lív­móð­urini, sum gera at tær ikki kvidnast. Og kann­ing­arnar stað­festu bakteriu­vøkstur.
Ryssurnar vóru tí við­­gjørdar, tí uttan slíka við­gerð kundu tær ikki blíva kvidn­ar.
Nú eru allar ryss­urnar farnar til greðing og fyri at stimbra tær eru fleiri ryssur saman við einum greðingini.
Tá ryssur og greð­ingur soleiðis ganga sam­an á ein­um stykki ber til at eyg­­leiða ross­ini og síggja nær tær eru á riði og um greð­ing­urin ger sítt ar­beiði, sigur Jórun Sum­berg-Olsen, sum leggur dent á, at eftirlitið hevur alt­­­avgerðandi týdning fyri ali­ arbeiði.
-----
Føroyska rossið
Ross hava verið í Føroyum í øldir. Fleiri keldur, m.a. J. C. Svabo og Lucas Debes, siga frá einum rossaslagi, sum er sterkt, harðbalið og fótafimt.
Fyri 200 árum síðani vóru eini 800 ross í Før­oy­um. Tey gingu í hag­anum og vóru bæði nýtt til arbeiði og ríðing.
Í seinnu helvt av 1800-talinum vóru nógv av teim­um bestu rossunum út­flutt til Bretlands, har tey m.a. vóru nýtt í kola­náms­vinnuni. Føroy­ingar at inn­flyta útlendsk ross, sum vóru hildin at vera betri ar­beiðs­ross.
Miðskeiðis í 1900-talið hildu fleiri, at rossið varð út­deytt, men einstakligar funnið varð fram til nøkur fá ross, sum kundu vera av føroyskum uppruna, og í 60-unum var farið und­ir fyrstu royndirnar at bjarga rossinum.
Felagið Føroysk Rossið varð sett á stovn í 1978 m.a. við tí endamáli at ala før­oysk ross. Sama ár vóru blóð­royndir av 13 ross­um sendar til Sveriges Lands­bruks­universitet í Upp­sala, sum í eini fyribils­met­ing staðfesti, at talan var um serligt rossaslag. Ein DNA-kanning, sum ein granskari á Sveriges Lant­bruksuniversitet gjørdi í 2003 vátt­aði úrtslitið av 1978-kann­ing­ini: Føroyska rossið er eitt egið slag, og eingin ábending er um at tað er blandað við onnur rossa­­sløg.
Kelda:Felagið Føroysk Ross