Mong eru í roynd og veru rættuliga líkasæl við tað mesta, ið fer fram á politiska víðvøllinum. Tey minnast ikki nøvnini á fleiri, sum sita á løgtingi ella landstýri, gloyma hvat stendur í samgonguskjalinum ella gloyma nær val nú var seinast. Og hví skuldu tey minst til tað? Nógvur politikkur er heilt einfalt ikki viðkomandi fyri gerandisdagin hjá mongum. Men sjálvt a-politiski veljarin kann brádliga gerast politiskur aktivistur, tá mál, ið onkunsvegna raka eina persónliga nerv, koma undan kavi.
Tí politisk mál kunnu stinga djúpt – fleiri hundraðtúsundtals ár aftur í tíðina, um vit taka evolutioneru søgugranskingina í álvara. Tí modernaður politikkur talar í stóran mun til nógvar av somu avbjóðingum menniskjað hevði, tá tað livdi í savnara- og veiðisamfeløgum fyri túsundtals árum síðani. Nakrar av hesum avbjóðingum vóru: Hvussu revsa vit? Hvussu fordeila vit ágóðarnar? Og hvussu skipa vit okkara samfelag? Men modernaða avbjóðingin er, at veiðu- og savnaðarasamfelagið var minimalt í mun til okkara modernaðu samfeløg. Talan var um smá samfeløg við eini 200 limum ella so.
Revsing er persónlig
Danski granskarin Michael Bang Petersen, ið hevur granskað modernaðan politikk við evolutionerum brillum, hevur víst á, at okkara heilar ikki júst eru fyrireikaðir til modernaðan politikk. Tí meðan vit royna at grundað okkara politisku skipan á stórar generellar meginreglur, er okkara heilin framvegis innrættaður til nógv smærri umstøður. Í veiðusamfeløgunum kendu øll hvønn annan – og støður vóru tiknar beinleiðis í mun einstakar persónar. Talan var ikki um nakran modernaðan universellan vælferðarstat, við meginreglum um sama anonyma sosiala rættvísi fyri øll. Og okkara heilar eru kanska ikki komnir so langt áleiðis síðani.
Ein spurnarkanning hjá Michael Bang Petersen millum 4000 danskar næmingar staðfesti, at hugburðurin til, hvørt ein kriminellur skuldi revsast ella bert rehabiliterast – í stóran mun var tengdur at, hvørt tey kriminellu vóru mett sum partur av sosiala felagskapinum ella ikki. Her spældi til dømis etniskur uppruni nógv inn. Fremmand fingu einfalt harðari revsing. Niðurstøðan var, at tess størri virði fyri felagskapin ein einstaklingur hevur, størri eru sannlíkindi fyri, at revsingin ikki verður eins hørð. Hetta sampakkar væl við evolutioneru søguna – tí størri tørv tú hevur á onkrum til tína egnu yvirliving, meiri »mást« tú lata tær lynda. Hvønn persón talan er um, hevur sostatt týdning. Ímeðan modernaða rættarskipanin byggir á meginregluna um, at sama brotsgerð útloysir sama dómsúrskurð, sær veruleikin eitt sindur øðrvísi út.
Michael Bang Petersen hevur víst á, at tey somu, ið eru grundleggjandi ósamd hvørt rættarskipanin skal grundast á revsing – mótvegis rehabilitering og verju – løgið nokk kunnu vera púra samd tá tað kemur til einstøku málini. Sostatt sær út til, at tað liggur í okkara politisku náttúru at vera andstødd, og taka støðu frá máli til mál, heldur enn sambært abstraktum rættarmeginreglum. Okkara aldargomlu primitivu heilar eru sostatt ikki nøkur lítil avbjóðing fyri modernaða rættarsamfelagið.
Vinstravent vs høgravent rættvísi
Ikki er nógv betri stætt við sosialum rættvísi og vælferð. Gransking tvørturum landamørk hevur staðfest, at í teimum londum, har móttakarar av vælferðarískoytum ikki vera sæddir sum dovnir, men sum óheppin og offur fyri sínum umstøðum, eisini eru tey lond, ið hava bestu vælferðartænasturnar. Tí fólk hava einfalt størri samkenslu við teimum, ið »veruliga royna«. Ítøkiligur politikkur og hugburður fylgjast sostatt at, og USA og norðurlond eru tí rættuliga andstødd á hesum økinum. Í USA hevur man í størri mun lyndi til at geva fólki persónliga ábyrgd fyri síni lagnu.
Jonathan Haidt, politiskur sálarfrøðingur frá New York University, hevur í síni gransking staðfest, at høgrasinnað og vinstrasinnað hava rættuliga ymiskan hugburð til sosialt rættvísi. Og okkara evolutionera fortíð greinar henda munin væl. Bert tey, ið góvu felagskapinum eitthvørt munagott fingu okkurt frá honum. Nógv rúm var snøgt sagt ikki fyri sonevndum »free riders«, ið bert tóku og einki góvu. Høgrasinnaða rættvísiskenslan byggir tí á proportionalitets meginregluna – tú fært í mun til tað tú gevur. Tí hoyrast ofta setningar frá fólki sum til dømis »hann skuldi ikki fingið pening frá tí almenna, tað fer alt til brennivín«. Høgrasinnaði hugburðurin er, at eingin skal sleppa ov lætt.
Vinstrasinnað rættvísi grundar seg í størri mun á samkenslu, enn tað fólk gera seg uppiborin til. Og samkensla hevur eisini spælt stóran leiklut í okkara evolutioneru søgu, serliga í mun til barnauppaling. Granskingin hjá Jonathan Haidt av politiskum retorikki hevur staðfest, at vinstrahall í nógv størri mun brúka hesa intuitivu samkenslu fyri teimum veiku í sínum retorikki. Avbjóðingin er bert, at høgravongurin ikki skilir mál, har »tað tú hevur uppiborið« ikki er ein grundleggjandi partur. Báðir veingir brúka sostatt kenslur ið vit hava ment ígjøgnum mong túsundtals ár.
Politisk tricks
Smáu veiðu- og savnarasamfeløgini høvdu eitt element av fólkaræði. Michael Bang Petersen hevur víst á, at leiðarar vóru upphevjaðir grundað á tað, teir kundu gera fyri bólkin. Avgerandi var til dømis um tú megnaði at skapa frið innanhýsis í bólkinum, ella um tú megnaði at verja bólkin mótvegis álopum frá øðrum bólkum. Tá tað snúði seg um verju og kríggj var meiri sannlíkt at verða upphevjaður, um tú hevði fleiri maskulin eyðkennir enn kappingarneytin. Orsøkin var, at likamlig styrki var beinleiðis atvold til, hvørt ein bólkur megnaði at verja seg ella ikki, og maskulinitetur kundi geva ábending um álopshug og likamsstyrki.
Hóast tað ikki er neyðugt hjá einum modernaðum politikara, at vera serliga maskulinur fyri at føra skilagóðan verjupolitikk, staðfesta sálarfrøðiligar kanningar, at veljarin hevur lyndi til at velja politikarar við sterkari maskulinari útsjónd, um serligar hóttanir lúra ella vandi er fyri kríggi. Tá ongar beinleiðis hóttanir gera vart við seg, kunnu onnur eyðkenni vera avgerandi fyri støðutakan veljarans. Tað kann til dømis ikki loysa seg at hava ein ov aggressivan leiðara, um hesin í heilum meldar kríggj í heilum og setir bólkin í vanda óneyðugt.
Og eins og evolutionera søgan – snýr politikkur seg eisini nógv um sosialitet og bólkasamleika. Líka frá etniskum bólkum, til statir og politiskar flokkar. Kanningar hava staðfest, at tað eru størri sannlíkindi fyri, at tú tekir undir við einum uppskoti frá tínum egna flokki, enn mótstøðuflokkinum – hóast tað er identiskt við uppskotið hjá tí seinna. Eins og í veiðusamfelagnum, stingur bólkaloyaliteturin sera djúpt. Nógvir politikarar duga sjálvandi eisini væl at gera nýtslu av hesum innbygda sosialiteti, og liva aloftast av tekna fíggindamyndir av øðrum politiskum flokkum.
Harnæst eru serfrøðingar í politiskum samskifti rættuliga tilvitaðir um, at menniskju hava lyndi til at hugsa á einum persónligum stigi, heldur enn einum abstraktum stigi. Tí fáa politikarar ofta undanvind, um teir duga at brúka persónligar søgur til at stuðla sínum politisku hugsjónum, heldur enn bert at brúka turr hagtøl ella abstraktar meginreglur. Persónligu søgurnar fáa veljaran at knýta seg til persónarnar, og síggja burtur frá møguligum vansum við førda politikkinum. Við øðrum orðum lúra tendensirnar frá smáu veiðu- og savnarasamfeløgunum framvegis í modernitetinum – so leingi vit nýta okkara aldargomlu heilar, frammum ópersónligar teldur.
