Jóannes Eidesgaard
fólkatingslimur og løgtingsmaður
Forsøgan
Sáttmálin um økismál og minnilutamál varð samtyktur 25. juni 1992 í ráðharranevndini hjá Europa Ráðnum og kom í gildi 1. mars 1998. Sáttmálin hevur til endamáls at verja og fremja økismál og minnilutamál í Europa. Í februar 1998 sendir ríkisumboðsmaðurin sáttmálan til heimastýrið til ummælis. Heimastýrið vil siga landsstýrið og løgting, men tað er landsstýrið, sum avgreiðir mál vegna heimastýrið. Men tíverri hendir tað, at táverandi løgmaður Edmund Joensen av sínum eintingum vegna heimastýrið svarar í mars 1998, at heimastýrið hevur ongar viðmerkingar til, at sáttmálin verður settur í gildi. Jóannes Eidesgaard var tá løgtingsmaður og tí óvitandi um tað, sum fór fram.
Í uttanríkisráðnum ger man nú nakrar málsligar tillagingar í umsetingini av sáttmálanum, og tískil sendir man í sept. 1999 sáttmálan fyri aðru ferð til heimastýrið. Ríkisumboðið spyr vegna uttanríkisráðið landsstýrið, um heimastýrið hevur nakrar viðmerkingar til nýggju útgávuna, og um heimastýrið annars hevur aðrar viðmerkingar til, at sáttmálin verður ratifeseraður ella góðkendur. Hesu ferð svarar heimastýrið gjøgnum ein embætismann í landsstýrinum við brævi dagfest 29. okt. 1999, at heimastýrið ongar viðmerkingar hevur.
Avdúkingin
Tá føroysku fjølmiðalarnir seinni boða frá, at sáttmálin nú verður framlagdur í Fólkatinginum, tá sigur landsstýrið, at her má talan verða um eina reina provokatión frá danskari síðu. Í einum munnligum fyrispurningi á tingi spyrji eg Høgna Hoydal, hvat landsstýrið hevur svarað í brævinum frá 29. okt. 1999. Hann fær ikki svarað, tí hann sigur seg ikki vita, hvat landsstýrið hevur svarað. Eg kendi svarið, og tá vakna menn til »dåd«.
Út frá hesum gongur týðiliga fram, at danskir myndugleikar í góðari trúgv hava tikið tað fyri givið, at hesin sáttmálin ikki fór at geva nakrar trupulleikar, tí landsstýrið í tveimum umførum vegna heimastýrið hevur svarað, at heimastýrið ongar sum helst viðmerkingar hevði.
Føroya Løgting er ongantíð spurt um henda sáttmála. Her skal eg eisini gera vart við, at sáttmálin heldur ikki av sitandi landsstýrið er lagdur fyri tingið, men bert fyri uttanlandsnevndina.
Málsgongdin í Fólkatinginum er annars henda:
? sáttmálin framlagdur
24. nov. 1999
? 1. viðgerð 8. des. 1999
? álit 23. mei 2000
? 2. og seinasta viðgerð
26. mei 2000
Við brævi dagfestum 26. nov. 1999 boðar landsstýrið nú frá, at man hevur viðgjørt málið av nýggjum og kann ikki taka undir við, at sáttmálin umfatar Føroyar. Hetta er tveir dagar eftir, at sáttmálin er framlagdur.
1. viðgerð í Fókatinginum
Beint áðrenn fyrsta viðgerð byrjaði høvdu Óli Breckmann og eg ein fund við Niels Helveg Petersen, uttanríkisráðharra, har hesin segði seg vera sinnaðan at taka upp samráðingar við landsstýrið um spurningin og skjeyt upp møguleikan at gera eina yvirlýsing um støðuna hjá føroyskum máli. Men hann legði tó dent á, at hann mátti halda seg til tað, sum Heimastýrislógn í grein 11 sigur um føroyskt sum okkara høvuðsmál.
Her er røðan, sum eg helt undir viðgerðini:
»I bemærkningerne til konventionen bliver der sagt, at spørgsmålet om Danmarks ratifikation har været forelagt det færøske hjemmestyre. Her vil jeg understrege, at det er dybt beklageligt, at det nuværende landsstyre, men specielt det foregående har udtalt sig på vegne af hjemmestyret, dog uden at sagen har været forelagt det færøske Lagting. Den politiske definition af, hvad hjemmestyret er, er, at hjemmestyret er Lagting og landsstyre. Og lad mig dernæst understrege, at det er en meget gennemarbejdet praksis, at samtlige konventioner bliver behandlet af Lagtinget. Den danske regering har i denne sag handlet fuldstændig korrekt. Man har via Rigsombudsmanden i februar 1998 forelagt konventionen det færøske hjemmestyre med adresse hos Færøernes landsstyre. Men så sker det, der ikke bør ske, nemlig at en lagmand pludselig betragter sig selv som Færøernes hjemmestyre. I et brev fra marts 1998, underskrevet af daværende lagmand Edmund Joensen, bliver der sagt, at Færøernes hjemmestyre ikke har noget at bemærke til, at konventionen bliver ratificeret med territorial virkning for Færøerne. Regeringen kunne derfor i god tro arbejde videre med forberedelsen af fremlæggelsen af konventionen her i Folketinget.
I Udenrigsministeriet bliver man nu enig om, at den danske oversættelse kræver nogle sproglige præciseringer. Derfor sender Rigsombudsmanden i september 1999 konventionen på ny til udtalelse hos hjemmestyret med samme adresse hos landsstyret. Der bliver spurgt, om man kan tilslutte sig den nye udgave, men desuden bliver der spurgt, om den nye udgave ændrer noget ved landsstyrets tidligere holdning til konventionens indhold. Og med et svar dateret 29. oktober i år svarer landsstyret, at man ikke har yderligere bemærkninger. Efter at den færøske presse fortæller, at regeringen nu vil fremlægge konventionen i Folketinget, går landsstyret ud og siger, at der nu er tale om en utilsigtet provokation fra dansk side, og når landsstyret i Lagtinget i en spørgetime bliver spurgt, hvad man har svaret i brevet fra den 29. oktober, så står man uvidende. Så foruden at have svaret positivt to gange ved forespørgsler om ratifikationen, så har Landsstyrets politiske opmærksomhed i den her sag været på nulpunktet. Man har kort sagt sovet i timen. Men det reelle problem er jo, at færøske politikere i Lagtinget hverken kender noget til konventionen eller endnu mindre til korrespondancen mellem regeringen og landsstyret. Selv om konventionen kun rummer positive intentioner rettet mod sproggrupper, der virkelig har problemer, vil jeg dog mene, at det er unødvendigt, at vi mellem Færøerne og Danmark starter en ny politisk broderstrid, der er overstået for mere end 60 år siden. Men det er en kendsgerning, at sagen let kan udvikle sig til noget helt andet end det, den bør dreje sig om. Sagen kan nemt få nogle politiske aspekter om bl.a. statsret. Region og regionalt sprog er fremmede begreber i hjemmestyrelovens terminologi. Og al lovgivning på Færøerne er færøsk, og i offentlige forhold er sproget færøsk. Derfor er konventionens ellers meget positive tiltag for regionale sprog unødvendige. Så hvad gør vi nu for at undgå, at denne uskyldige sag får lov til at udvikle sig uheldigt? Mit bud er, at sagen for tredje gang bliver sendt til hjemmestyret, og denne gang skal Lagtinget få lov til at udtale sig. Og det er meget muligt, at udenrigsministerens forslag om, at der afgives en erklæring i forbindelse med ratifikationen om det færøske sprogs stilling, og at de særlige beskyttelsesregler i pagtens afsnit III ikke finder anvendelse for det færøske sprog, er et forslag, vi kan arbejde videre med. Men det er altså dybt beklageligt, at landsstyret har handlet så klodset, som det har i denne sag, og derfor vil jeg som parlamentariker appellere til Folketingets forståelse og overbærenhed. Jeg er overbevist om, at Lagtinget vil gøre sit bedste for at finde en løsning«.
Óli Breckmann fólkatingsmaður seði m.a. undir somu viðgerð (brot úr hansara talu):
»Udenrigsministeren har skriftligt forsikret, og det er jeg glad for, at regeringen og landsstyret udsteder en fælles erklæring, som kan afgives i forbindelse med en ratifikation af pagten, hvor færøsk betegnes som hovedsprog på Færøerne. Jeg vil endda gå så langt som at håbe, at man foreslår, at man bestemmer sig for, at færøsk skal være nationalsprog på Færøerne.
Jeg vil derfor henstille til Folketinget og regeringen om at støtte udenrigsministerens tilsagn om, at denne beslutning ikke endeligt vedtages, før landsstyret og regeringen har haft de nødvendige forhandlinger og har indgået en aftale.
Jeg har også noteret mig udenrigsministerens løfte om, at en kommende rapportering om afsnit II i pagten om regionale sprog kun foretages med landsstyrets medvirken.
Men derudover forventer jeg, at denne pagt måske snart mister sin relevans for færøsk vedkommende, da færøsk som nationalsprog for et selvstyrende Færøerne bliver stadfæstet
i den aftale, som indgås i foråret mellem landsstyret og regeringen om Færøernes fremtid som selvstændigt land, og som vil blive godkendt af Lagtinget og et solidt færøsk flertal ved en efterfølgende folkeafstemning.«
Viðgerðin í uttanlandsnevndini
Málið varð viðgjørt í uttanlandsnevndini 2. mei 2000. Løgmaður boðar frá, at uttanríkisráðharrin er sinnaður til at gera eina yvirlýsing um rættarstøðuna hjá føroyska málinum samsvarandi heimastýrislógini, ið verður latin aðalskrivara Europa Ráðsins sum partur av danska staðfestingarskjalinum. Løgmaður sigur víðari, at hann er sinnaður at góðkenna mannagongdina, um yvirlýsingin er altjóðarættarliga bindandi og staðfestir, at føroyskt er tjóðarmál og almenna mál Føroya. Um uttanríkisráðharrin ikki skuldi tikið undir við hesum, fer landsstýrið at halda fast um avgerð sína frá 26. nov. 1999, har boðað verður frá, at landsstýrið ikki tekur undir við, at sáttmálin verur settur í gildi fyri Føroyar.
Nevndin býtur seg í ein meiriluta og tveir minnilutar. Meirlutin (Jógvan við Keldu, Jóannes Eidesgaard, Jákup Sverri Kass og Jenis av Rana) tekur undir við ætlanum løgmans. Ein minniluti (Edmund Joensen og Heðin Mortensen) tekur undir við uppskotinum frá uttanríkisráðharranum, meðan seinasti minnilutin (Hergeir Nielsen) mælir landsstýrinum til art halda fast um avgerðina frá 26. nov. 1999.
2. og endaliga viðgerðin í Fólkatinginum
2. og endaliga viðgerðin fer fram 26. mei 2000. Sáttmálin verður samtyktur við 111 atkvøðum fyri, ongari ímóti, ongin hvørki fyri ella ímóti, og 68 vóru ikki á fundi, harímillum undirritaði og Óli Breckmann.
Um vit atkvøddu ímóti, so hevði tað einki broytt úrslitið. Onkur hevur viljað verið við, at eg skuldi havt felt stjórnina við einum misáliti orsakað av hesum máli. Men fyri tað fyrsta so er tað ikki vanliga parlamentariska mannagongdin, fyri tað næsta, so hevði eingin tikið teg fyri fult við einum misáliti í hesum máli, tí semjan í tinginum var einmælt og fyri tað triðja, so hevur føroyska handfaringin av hesum máli verið út av lagi vánalig. Tvær ferðir hevur landsstýrið boðað frá, at alt er í lagi og ongar viðmerkingar eru.
Úrslitið
Úrslitið av øllum verður sum kunnugt, at henda yvirlýsingin verður skrivað. Í henni stendur rættarstøðan hjá føroyskum sambært galdandi heimastýrislóg. Men harumframt stendur: »Danmarks ratifikation af pagten vil ikke på nogen måde prejudicere udfaldet af forhandlingerne om Færøernes fremtidige forfatningsretlige status« V.ø.o. verður fullveldissáttmáli samtyktur, so verður yvirlýsingin broytt samsvarandi. Ella um heimastýrislógin í grein 11 fær nýggja orðing, so verður yvirlýsingin broytt. So nakað er nú litið okkum upp í hendi at fáa avgreitt.
Hinvegin er tað øllum greitt, um vit vilja vera við tað ella ei, at ein uttanríkisráðharri, eins væl og vit øll onnur, noyðist at halda seg til galdandi lóg og rætt. Heimastýrislógin er ein veruleiki, og so leingi hon er tað, so noyðast vit at forhalda okkum til hennara. Tað er tó ongin loyna, at eisini javnaðarfólk vilja hava hann útskifta sum skjótast, men enn er tað ikki vorðið veruleiki. Annars stendur tað eisini sitandi samgongu frítt at leggja fram uppskot um at broyta heimastýrislógina og kanska serliga grein 11, sum snýr seg um málið, nú alt røkist fyri, at heimastýrislógin verður okkara veruleiki eina langa tíð afturat.
Eftir stendur tó framvegis, at Føroya Løgting ongantíð er spurt eftir sinari meining um sáttmálan.
Hetta er veruliga søgan í hesum máli um málið. Hava fólk hug at gera ávísar politikkarar til syndabukkar, so er tað í lagi, men roynið so at gera tað út frá onkrum sakligum grundarlagi.
