Gisela Eliasen stud.scient.mol-bio
Bogi Eliasen cand.scient.pol
???????????????????????
Tann 10. mei var sonevnda ílegulógin samtykt í Løgtinginum við 31 atkvøðum fyri. Í nógv ár hevur verið tosað um at Føroyar eiga at leggja seg eftir ílegugransking. Í 1999 fall fyrsta royndin, tá politisk semja ikki kundi fáast. Nógv er hent í ílegugransking síðani tá, og eru vit frá at verða tíðliga á veg, nú vorðin sein á sjóvarfallinum og frá at verða við í einum samstarvi við íslendsku deCode, sum ídag telist millum heimsins stóru, til einki at hava.
Etisku spurningarnir
Ætlan okkara er í eini greinarøð serliga at viðgera etiska partin av ílegugransking og biotøkni, sum kring allan heimin elvir til støðug ivamál. Í fyrstu greinini verður tó lagt fyri við at greiða frá hvat ílegur er, fyri at geva lesaranum eina grundvitan, áðrenn vit í komandi greinum fara at viðgerða etisku spurningarnar. Vit eru sera fegin um at lógin endiliga er komin og formligu viðurskiftini fyri at leggja seg eftir ílegugransking uppá pláss, men ynskja at seta kikaran á partar av ílegugransking, sum vit meta eiga at fáa gjølla viðgerð.
Skjót menning
Menningin í biotøkni gongur ógvuliga skjótt og í ár og bara seinasta mánaðarnar hava fleiri slóðbótandi kanningar við óvantaðum úrslitum verið oddasøgur kring heimin. Fyrst vóru tað granskarar, sum funnu, at karsi hevur ein fjaldan sunnan DNA bygnað til takst um brekini eru ov stór. Síðan granskingin í Korea, ið betrar um møguleikarnar at sjúkraviðgera við kyknulinjum til einstaka sjúklingin. Kanningar hjá risafyritøkuni Monsanto vísa, at GMO vøkstur er skaðiligur á rottur, sum aftur setur fokus á, hvørt GMO vøkstur skal loyvast. GMO er ílegurbroyttir vøkstur, tvs. t.d majs har arveeginleikarnir verða broyttir fyri t.d. at gera vøksturin sterkari.
Nógvir møguleikar
Ílegugransking letur upp eitt ótal av møguleikum, men vitanin um avleiðingarnar eru avmarkaðar. Tí eru áskoðanir ymiskar, og um ella í hvønn mun ílegugransking og tøkni er røtt. Serliga hetta setur hetta okkara etisku mørk og varðar undir trýst.Hinvegin er hetta ein menning sum er farin ígongd, og tí er tað ikki ein spurningur um hon skal brúkast, men um vit skulu vera við og um vit skulu hava ávirkan á í hvussu so er, hvussu hon skal brúkast í Føroyum.
Gregor Mendel
Ígjøgnum søguna hevur altíð verið ein undran viðvíkjandi náttúrunnar fjølbroytni. Ein teirra sum undraðist var munkurin Gregor Mendel, ídag kendur sum faðirin at gransking í arva-eginleikum. Mendel var borin í heim í 1822 í Monrovia í táverandi Eysturíska-Ungarska Ríkinum, hann doyði í 1884. Tað var meðan hann næm sær hæggri lesna í Vien, at áhugin fyri plantuheiminum vaktist, og hann byrjaði at granska plantublendingar.
Nógv verður, sum sagt, tosað um ílegur og ílegugransking, men hvat liggur í hesum? Tá livandi verur endurskapa seg, líkist avkomið. Hvussu nógv foreldur og børn líkjast, avgerða arvaeginleikarnir, eins og teir avgerða frávikið. Vísindin, ið kannar hesi viðurskifti, kallast ílegugransking ella genetik. Ílegugransking er tann parturin av lívfrøðini, sum kannar ellar granskar víðariførsluna av arvaligum eginleikum millum foreldur og børn, eins og frávíkið í hesi víðariførslu verður kannað. Mendel hevði serligan áhuga í arvaeginleikum og gjørdi hann hópin av kanningum. Kanningarstovan hjá Mendel var eitt jarðarpetti, sum lá einsamalt í Bruns Kloster, har hann búleikaðist. Til kanningar sínar brúkti hann ymisk sløg av ertrum. Hann royndi at blenda ymisku ertrarnar og savnaði soleiðis vitan um hvussu arvaeginleikarnir blíva førdir víðari. Við støði í hesum eygleiðingum bygdi hann upp tað, sum ídag verður rópt Mendels Lóg.
Kromosomir og DNA
Á døgum Mendels var eingin vitan um kromosomir og ógvuliga lítil vitan um kyknukjarnir. Í 1902 gjørdi amerikanski biologurin Walther Sutton hugsanargrundarlag (hypotesu) um týdningin kromosomir hava á arvaeginleikar. Aftaná hetta var forvitni stórt um hvussu kromosmur sóu út. Í 1953 eydnaðist tað Watson, Crick og Wilkins við røntgenmyndum at byggja eina DNA mynd. Hetta gav teimun Nobelprísin í 1962.
Hvat tosa vit um?
Ein ílega er berandi eindin í arvaligu eginleikunum og ílegan er ein partur av DNA, ið hevur upplýsingar um nágreiniligar arvaligar eginleikar. DNA er eitt tungt mýl (molekyli), sum er pakkað saman í eitt kromosom. Kromosonini víðariføra arvaeginleikaupplýsingar sum eru í DNA og móðurkyknuni. Okkara arvaeginleikar eru langir streingir, bundnir í serliga raðfylgju, næstan sum bókstavar í bók, hetta nevnist DNA. DNA er tveir metrar langt og so tunt, at eitt endurrit av DNA er í øllum kyknunum í kroppinum. Um vit halda áfram við at samanbera við eina bók, er DNA í 46 kapitlum, sum eru kromosonini.
Eitt kromoson er ein bygnaður, sum veksur fram í øllum kjarnum, tá kyknur býta seg sundur. Kromosonini eru berarar av organismuílegum og eru í einum støðugum talið hjá hvørjum ættarslagi. Vanliga kromosomtalið hjá menniskjanum er 46, 23 pør við einum kromosoni frá hvørjum foreldri. Kapitlarnir er býttir í partar, sum í Góðaráðbókini, við nógvum uppskrivtum Hvør partur er ein ílega, sum undir ávísum fortreytum hevur boð um endurgeva eitt ávíst protein.
Allar ílegur eru ikki funnar enn, men semja er heldur ikki um hvussu nógvar finnast. Tó so, at longu í 2000 kundi táverandi amerikanski forsetin Bill Clinton almannakunngera, at menniskjaligu ílegurnar vóru kortlagdar. Áðrenn hetta var í mestan mun arbeitt við at finna ílegusekvens
ella raðfylgju, meðan arbeiði nú snýr seg um at finna útav, hvat alt hetta merkir og hvussu tað kann brúkast. Her er m.a. áhugin hjá teim feløgum sum vilja hava patent uppá ílegur fyri at menna sjúkraviðgerðir
Krevur gransking
Arbeiði innan hetta verður nevnt biotøkni, altso tøkni innan biologi ella lívfrøði. Hetta er eitt økið, sum t.d. bæði ES og USA hava stuðla uppundir. Mett verður, at sjúkraviðgerð kann gerast bæði betri og bíligari, eins og møguligt er at meta um sannlíkindini hjá tí einstaka fyri ymsum sjúkum. Hetta er eitt økið, sum krevur nógva og kostnaðarmikla gransking, men sum samdstundis t.d. innan heilivág kann geva stóra inntøku. Men ílegugranskingin nemur við hvussu sjálvt lívið virkar, eins og vit ikki duga at meta um avleiðingarnar. Tí eru nógvir siðsemisspurningar, sum støða støðugt skal takast til. Viðvíkjandi mannaílegum er tað t.d. um DNA bert er ein evnafrøðislig tilgongd ella sjálvt lívið og tí ein spurningur um hvat vinnufeløg kunnu fáa patent uppá. Meiningar um hetta verða í stóran mun stýrdar av, hvør hugsunnarháttur verður brúktur og hvør t.d. sjúkrastøðan hjá fólki er.
T.d. viðtók umboðsmannatingið í USA í vikuni, at almennur stuðul skal latast til stamkyknugransking. Hetta er eitt økið stór ósemja er um í nógvum londum og hevur George Bush boðað frá, at um senati eisini viðtekur hetta, fer at hann at brúka sítt veto fyri fyrstu fer.
Í dag snýr ílegugranskingin seg einamest um at fara inn í skipanina, íleguna, og stýra ella velja eginleikar fyri at lekja sjúku og betra um líviðog tí er hetta eitt hægri stig av ílegubrúki. Men samdstundis flytir hetta okkum inn á ein heim, har vit ikki duga at meta um avleiðingar av raðfestingunum vit gera, og tí støðugt fara at verða í einum siðsemiligum dilemma, m.a. tí at fíggjarligu áhugamálini eru so stór Í komandi greinum fara vit at seta kykaran meira nágreiniliga á ymsar partar av etisku spurningunum, sum taka seg upp, tá arbeitt verður við mannaílagum.
