Meðan eg skrivi hesi orð, siti eg og memoriseri tekst og tónleik til eina framførslu hjá Tórshavnar Kamarkóri á Earth Hour tiltakinum í Havn í kvøld (30. mars). Vit mugu duga alt uttanat, tí øll ljós verða sløkt og ikki er loyvi at brúka telefonir ella líknandi at skeita í. Alt gott um tað: tað er eisini nógv stuttligari og frælsari at syngja uttan nótar.
Havi hugt inn á Facebook-síðuna hjá Earth Hour tiltakinum. Har standa nøkur merkisverd boð, t.d. hesi:
- Tórshavnar Kommuna bjóðar heitt kakao til Earth Hour, og aftur í ár verður heitt á fólk um at taka sín egna kopp við. Hetta fyri at broyta vanan við at brúka einnýtiskoppar. Vit gera eina “koppvelting”!
- Ljós í miðbýnum verða sløkt frá kl. 20.30 til 21.30. Tá fara vit at tendra kertiljós úr føroyskari seyðatálg og hava eina hugnaliga løtu við m.a. røðu, hugleiðingum og kórsangi.
”Koppvelting”, ”kertiljós” og ”kórsangur” (unplugged) eru eftir øllum at døma hættirnir vit skulu bjarga jørðini. Alt gott um hetta; hetta er bæði hugnaligt og autentiskt. Tó skerst ikki burtur, at hetta eru sera ”symbolsk” átøk, ið ikki broyta nógv í heildarmyndini.
Føroyska dálkingin í stóran mun útflutt
Eg skrivaði 11. januar í ár eina kronikk í Dimmalætting, har eg vísti á, at føroysku umhvørvishagtølini als ikki er fullfíggjað. Stórur partur av flutnings- og ferðavinnuni, ið er aktiv í føroyskum øki, bunkrar í útlendskum havnum og floghavnum. Føroysku brennievnistølini – og harvið eisini CO2-hagtølini – eru als ikki nøktandi. Reingjaðu tølini leggja grund undir eina misfatan av føroysku dálkingini og harvið eisini undir skeiklaðum politiskum avgerðum á umhvørvisøkinum.
Støðan er tó nógv verri enn so. Umhvørvisliga fótatraðkið (1) hjá føroyingum steðgar ikki við bunkring av brennievni. Føroyingar, ið millumlenda í t.d. Kastrup ella Keflavík, halda fram at dálka, hóast teir sita í útlendskum flogfelagi ávegis til New York ella Dubai. Hetta er í grundini útflutningur av dálking. Hon telur við í búskaparligum og umhvørvisligum uppgerðum hjá øðrum londum, men er í síðsta enda føroysk dálking – framd av ferðarhugaðum føroyingum. Eisini alt føroyska brúkið í fremmanda landinum er í síðsta enda føroysk dálking. Tað krevur tvey at dansa tango. Framleiðsla er treytað av brúki. Hesi eru tvær síður av somu søk!
Tað sama ger seg galdandi, tá føroyingar fara inn í onkran handil í Føroyum. Javnan fáa vit lýsingarspamm sendandi í postkassan, har Elding, Power, Skemman, IDEmøblar, SMS, Vøruhúsið á Hjalla o.s.fr. bjóða okkum nýggjar glæsiligar vørur. Tað sama hendir, tá vit fara út á Youtube alla Facebook. Vit verða støðugt mint á, at vit mugu keypa, keypa, keypa... sumt uttan iva mest til húsaskorð.
Hetta spamm-virksemi er andlitið hjá brúkarismuni. Vit eiga tó at minnast til, at nógv tað mesta, vit brúka í Føroyum – frá stórum til smátt – eru innfluttar vørur. Næstan øll okkara vælferð er innflutt! Hesar vørur hava eisini kravt dálking og CO2-útlát at framleiða og flyta til Føroyar. Hvørja ferð, vit keypa eina nýggja telefon, gerast vit sek í einari langari røð av dálking og menniskjaligum vanlagnum. Onkur congolesiskur unglingi er kanska deyður í einum rapaðum coboltnámi, fyri at tú skuldi sleppa at taka eina festliga Sangría-selfie í Sevilla.
Hvørja ferð vit innflyta eina vøru úr útlondum, útflyta vit eisini dálking til eitt annað land. Brúk er ein medalja við eini skínandi forsíðu og eini myrkari baksíðu. Her skal sjálvandi viðmerkjast, at framleiðsla kann vera meiri ella minni umhvørvisvinarlig og burðardygg. Í sær sjálvum er tað skilagott at framleiða skynsamt heldur enn at dálka fyrilitarleyst. Tað ger eisini mun, hvørjar vørur, vit velja.
Vilja vit veruliga gera nakað við umhvørvið, skulu vit tó eisini hyggja eftir samlaða brúkinum. Okkara umhvørvisliga fótatraðk stavar ikki bert frá okkara egnu framleiðslu, men eisini frá útlendingum í Føroyum, frá føroyingum í útlondum og frá okkara risastóra innflutningi av vørum.
Vendið materialismu og brúkarismu bakið!
Í váða fyri at ljóða sum ein umhvørvisprædikantur fari eg at seta upp nøkur dømi um, hvat vit kunnu gera fyri veruliga at gera mun á umhvørvisøkinum. Í høvuðsheitum mugu vit gera upp við ”materialismuna” og ”brúkarismuna” (2), ið hevur eyðkent búnu ”mongdarbrúkssamfeløgini” (3) seinastu nógvu áratíggjuni. Eisini eiga vit at fara burtur frá lineeru ”brúka og blaka burtur”-mentanini og flyta okkum yvir í eina meiri cirkulera ”endurbrúks”-mentan.
1) Keyp helvtina færri klæði. Lat teg ikki lokka av lýsingum, men brúka heldur gomul klæði, ið tú longu eigur. Lær teg at umvæla klæði, ið skrædna. Lat klæði ganga í arv, tá børnini vaksa úr teimum. Skalt tú keypa klæði, far so heldur í Reyða Kross enn í SMS. (Bonuságóði: tá koma pengarnir eisini fátøkum børnum í Afrika til góðar!)
2) Keyp varandi vørur heldur enn skrambul. Heldur enn at skula keypa nýggjar møblar og húsbúnað í heilum, kanst tú keypa ting við betri góðsku, ið eisini kunnu umvælast, um tey fáa smærri snuddir. Hóast tað kann tykjast ”giggut” at keypa brúktar vørur, er tað ein sannroynd, at gomul ting ofta eru dygdargóð (tað er tí, tey eru gomul). Heldur enn altíð at hoppa upp á tann nýggjasta mótan, eigur tað at gerast cool at hava ”ommuting” í sínum køki.
3) Keyp tænastur heldur enn vørur. Heldur enn at brúka túsundtals krónur upp á at keypa nýggjar telefonir, sjónvørp o.s.fr. kanst tú fara til sjónleikir, konsertir og annað spennandi, ið fyriferst í lokalumhvørvinum. Heldur enn at útflyta dálking til fátøk menningarlond, kanst tú gerast ein aktivur partur av tínum umhvørvi. Kanska byrjar tú sjálvur at spæla sjónleik ella syngja í kóri? Tað er ikki ósannlíkt, at ein minni materialistiskur lívsstílur kann geva tær størri eydnusemi, tá tú hevur vant teg av við materialistiska ”rúsin”.
4) Avtak MVG á tænastur, varðveit MVG á gerandisvørur og hækka MVG á luksusvørur. Fyri at skunda undir transitiónina frá einum brúkarasamfelagi til eitt tænastusamfelag, ber til at differentiera MVG-byrðuna. Til dømis ber til at avtaka MVG á tænastur, so tað fer at loysa seg betri at undirhalda, undirvísa, sýna umsorgan o.s.fr. heldur enn at selja materiellar vørur. Minkandi MVG-inntøkan kann vinnast innaftur við at leggja hægri MVG á luksusvørur sum sjónvørp, teldur, telefonir o.s.fr.
5) Ferðast meiri lokalt og minni globalt. Heldur enn at leggja teg á strondina í Gran Canaria, kundi tú farið at vitja systur tína í Porkeri, so systkinabørnini læra hvønn annan betri at kenna. Heldur enn at fara á skíferð til Alpurnar, kundi tú farið á flot við pápa tínum og lært børnini hjá tær at fiska. Heldur enn at fara á námsferð til Amsterdam, kundu tit farið ein túr til Suðuroynna og soleiðis lært Føroyar betri at kenna.
Ein annar fyrimunur við at minka um brúkarismuna er, at vit í staðin fyri at keypa nýtt heldur velja at endurbrúka og umvæla vørurnar. Hetta skapar eina rúgvu av nýggjum tænastustørvum í Føroyum. Vit halda á tann hátt meiri arbeiði í Føroyum og fáa harumframt minni rusk at burturbeina. Tað skal sigast, at hetta sjálvandi fer at merkja, at vit flyta okkum frá verandi detailhandli yviri til ein størri umvælandi sektor. Fleiri av brúkaristisku glæstriborgunum mugu lata aftur og heldur skapa rúm fyri meiri burðardyggum tænastubúðum.
1) Við hesum meinast ikki heilt tað sama sum Ecological Footprint. Tað hevði tó eisini verið áhugavert at fingið at fingið eina føroyska uppgerð av hesum. Tað krevur tó munabetri hagtalsgrundarlag.
2) Consumerism
3) Mass Consumption Societies. Sí t.d. klassisku búskaparmenningarmodellina hjá W. W. Rostow.
