Eru útlendskir bankar farligir?

Hermann Oskarsson

Ikki var ætlanin at gera stórt meira við hetta málið um ein­skilj­ing­ina av Føroya Banka, tí sum eg skilji er hetta eitt »fait accompli« – eitt avgjørt mál. Men eg kann kortini ikki lata tað standa ósvarað, at tað skuldi verið heimsmet, um ein fremmandur banki fekk helvt­ina av føroyska fígg­ing­ar­markn­aðinum.
Í fyrsta lagi eigur Føroya banki ikki helvtina av føroyska fíggingarmarknaðinum longur, men onkustaðni millum 30 og 40 prosent av marknaðinum.
Í øðrum lagi var eg so hepp­i­n, at ein lesari gjørdi meg var­ugan við, at í Estlandi eigur ein einstakur svenskur banki 50 prosent av øllum innláns og útlánsmarknaðinum. Hetta kann­aði eg uttan hóvasták á int­­­er­netinum, og tá kom eg eft­­ir, at útlendskir banka sita á einki minni enn 90 prosentum av øllum fíggjarmarknaðinum í Eystlandi, Litava, Ungarn og Slo­v­akia. Ikki smáting.
Í Eysturevropa eiga út­lendsk­ir bankapengar sam­an­lagt 60 prosent av fíggj­ar­markn­að­i­num, og í Suðuramerika er út­lendski marknaðarparturin eins stórur. Í Mexico eru 70 pro­sent av bankavirkseminum á fremmandum hondum, í Kili 60 prosent, og í Argentina og Peru er útlendski ognarparturin um 55 prosent.
So í fyrsta lagi hevði ein út­lendsk­ur keypari í Føroya banka bara fingið millum 30 og 40 prosent av føroyska markn­að­inum. Í øðrum lagi var hetta langt frá heimsmet.
Ikki nóg mikið við tí. Rætti spurn­ingurin at seta er held­ur hesin – hvør skuldi ó­lukk­an verið av tí, at ein út­lendskur banki hevði 30 ella 40 prosent av føroyska fíggj­armarknaðinum? Ein banki, sum ikki hevði havt tilknýti til pol­iti­ska maskinaríið og ongi fam­iljubond ella vinarbond hevði til nakra fyritøku í land­i­num? Hvør skuldi ólukkan ver­ið?
Hvør skuldi ólukkan verið av at ein útlendskur banki við sterk­um kapitali í rygginum og breiðum herðum at bera váð­an við, hevði stóran markn­að­arpart í landinum? Eitt bankasamtak við stórum og framkomnum deildum til pro­dukt­menning og aðrar service-funksjónir? Ein stór út­lendsk vinnueind, sum fer at gera sítt til at taka føroyingar út í heimin og tekur heimin til Føroya?
Ongan útlending á okkara li­be­r­ala marknað
Men í samrøðunum við pol­itikararnar í Sosialinum, er tað ræðandi at síggja slóðina aft­ur til samfelagskorruptiva hug­burðin frá áttatiárunum. Tveir politikarar leggja málið so­leiðis fram, at teir vilja hava bankasøluna framda á hendan hátt, fyri at føroyingar all­ir skulu fáa eins góðan møg­u­leika at fáa ein bita burturav.
“Føroyingar allir” ella “Før­oya fólk” fær bara ágóðan á ein hátt – og tað er um mest møguligt fæst fyri bankan í fríari sølu. Men, verð­ur bankin seldur eftir gald­andi leiti, fáa nakrir priv­atir kapitalsterkir føroyskir grunn­ar ein møguleika at skora upphæddir í fleirfalda milj­ónklassanum, meðan ein vælbjálvað miðalstætt við pengum á kistubotninum fær hinar vælkendu silv­ur­peng­arnar fyri at verða eið­svor­in. Fyri at vera tigandi parl­a­mentariska grundarlagið undi­r heimamarknaðarverju og isolasjón frá útlendskari kapp­ing.
Fleiri politikarar hava be­dýrað okkum, at føroyski fígg­ing­armarknaðurin er “fult li­b­eraliseraður” og at ein og hvør útlendskur banki kann koma á føroyska marknaðin, bara hann hevur hug. Men hvussu vita teir tað? Hvussu mát­ar man tað?
Og man má so eisini spyrja: var føroyski fígg­ing­ar­marknaðurin ein fríur marknaður, hví skal søl­u­til­gongd­in so leggjast soleiðis til rættis, at hon í frægast møg­u­ligan mun skal forða fyri at ein útlendskur banki fær fótafesti her heima sum van­lig­ur innskotsbanki? Er tað ein lib­e­r­alur marknaður við fríum nið­ur­seturætti?
Tað kann heldur ikki standa ó­svar­að, at Annfinn Kallsberg sig­ur – ”Tað vildi verið til óbót­aligan skaða fyri føroyska sam­felagið, um til dømis ein útlendskur íleggjari setti seg á avgerðandi meirilutan av partabrøvunum. Hetta kundi sum fráleið sett okkum í eina monopolstøðu, sum í síðsta enda hevði gjørt, at kappingin á peningamarknaðinum hvarv.”
Eitt minsta mark av skili má vera í. Um onkur eigur meirilutan í Føroya Banka, so hevur tað als onki við monopolisering av føroyska fíggjarmarknaðinum at gera. Um viðkomandi var útlendingur ella føroyingur, er rætt og slætt irrelevant.
Monopollíknandi støðu og monopollíknandi prísir kunnu vit saktans fáa um tveir stórir bankar á marknaðinum kunnu gera sátt um stóran rentumarg­i­nal ella høgar kostnaðir. Tveir bank­ar, sum hóast eina ávísa kapp­ing um kundarnar, megna at gera sær lívið lætt við tigandi avtalum um príslegu og markn­að­arpart. Hetta hendir utt­an mun til um eigarin er før­oyskur ella útlendskur. Man kundi enntá freistast til at hildið, at møguleikin fyri slíkum var minni, um annar eigarin var útlendskur.
Um føroyski fígg­ing­ar­markn­að­­ur­in líður und­ir monopollíkn­andi brekum, kann ikki lesast av lógartextum. Álitið á at vit hava ein ”fult liberalan fígg­ingarmarknað”, kann ikki grundast á eitt lógarverk eina. Um skil er á kappingini á fíggingarmarknaðunum, kann einans metast út frá um prís­irnir, viðskiftafólkið skal gjalda, eru kappingarførir við um­heim­in. Vandin fyri monopolisering er altíð til staðar um ein ella tveir bankar fáa ov fast tak á marknaðinum, og tað er støð­an, uttan mun til hvør ið eigur bank­an.
Útlendingar eru ikki verri enn onn­ur fólk.

Hermann Oskarsson er stjóri á Hag­stovu Føroya. Hann er búskaparfrøð­ingur og fyrrverandi formaður í Búskaparráðnum