Ein signing ella ein bannseting

Tó at lítið verður prátað um olju og møguligt oljuríkidømi í føroysku undirgrundini í dag samanborið við undir olju­feprinum, ið valdaði fyri 10-15 árum síðani, so er ikki sørt, at spenningur aftur er við at koma í, nú tvær stórar bor­ing­ar eru fyri framman í vár og í summar. Eitt olju­sam­tak við Statoil sum fyri­støðu­felag fer eftir ætlan at brúka hálva aðru til tvær milliardir krón­ur upp á hesar báðar bor­ing­arnar.
Og kanska hava vænt­an­ir­nar hesaferð enntá uppiborið at verða settar hægri enn tá, tí betri kanningardátur ligg­ja til grund hesaferð, eins og tøkn­in er vorðin betri.
Men politiskt tykist ikki nógv verða gjørt síðani aldar­mótið at fyrireika bæði politisku skipanina sjál­va, vinnulívið og fólkið upp á, at tann heilt stóri lotto-vinn­ing­ur­in møguliga verður vunn­in í summar.
Tað er annars júst tað, ið politikararnir gera ella ikki gera, ið verður av­ger­andi fyri, um eitt møgu­ligt oljuríkidømi verður ein signing ella ein bannseting. Tað sigur Johnny í Grótinum, bú­skap­ar­frøð­ing­ur og fyrrverandi formaður í Bú­skaparráðnum.

Avbyrgið oljuvinnuna
- Eg haldi, vit eiga hyggja væl at, hvussu tey hava gjørt í Noregi. Har er tað eydnast at av­byrgja oljuvinnuna, so hon í minst møguligt mát ávirkar aðrar vinnur, umhvørvið og tær lokalu mentanirnar. Í Noregi arbeiða 60.000 fólk í olju- og oljuveitingarvinnuni, tað er ikki so øgiliga nógv, tá vit hugsa um, hvussu nógv oljan fyllir í samlaða bú­skap­in­um har, og at saml­aða arbeiðsstyrkin telur okk­urt um hálva triðju millión fólk. Arbeiðsplássini í norsku oljuvinnuni eru so­statt gott tvey prosent av ar­beiðs­styrk­ini, sum umsett til før­oysk viðurskifti svara til um­leið 600 arbeiðspláss, sigur Johnny í Grótinum.
Tað er júst tann boð­skap­urin, at endamálið ikki er at skapa ovurhonds nógv arbeiðs­pláss í oljuvinnuni, ið kann verða torførur at fáa ljóð fyri her heima. Tí oftast hoyra vit tað øvugta frá politi­kar­um, fakfeløgum og fól­ki annars.
- Ja tað kann ljóða mót­sig­andi at tosa um at avmarka ar­beiðsplássini í einari møgu­ligari oljuvinnu, tí vit jú annars tosa um, hvussu stór­an týdning, tað hevur, at ska­pa nýggj arbeiðspláss. Tað hev­ur eisini stóran týdning at skapa arbeiðspláss, men tað skulu vera stabil ar­beiðs­pláss, ið ikki øll eru tengd av einari knappliga íkomn­ari tilfeingisvinnu, sum er ógvu­liga pengasterk, men sum bert er til og vinnur heilt nógv­ar pengar í avmarkaða tíð.
- Kynstrið er at fáa sum mest inn í tilfeingisrentu úr oljuvinnuni, og at hon sam­stundis hevur so lítla ávirkan sum møguligt á búskapin ann­ars. Oljuvinnan skal inn­kapslast eins og í Noregi. Har hevur staturin megnað at kravt upp í 90-95 prosent av tí mettu tilfeingisrentuni í olju­vinnuni í oljugrunnin, sum skal fíggja vælferðina hjá framtíðar ættarliðum eisi­ni. Bert tað, sum svarar til real­rentu­na (rentuavkastið tá infla­sjón­in er drigin frá, red.), kann takast út til nýtslu hjá nú­verandi ættarliðum, sigur bú­skap­ar­frøðingurin.

Gloymið kajkantin
Av somu orsøk heldur hann tað vera púra skeivt, tá vit her heima altíð eru so skjót at krevja alt um føroyskan kaj­kant, tá tað snýr seg um til­feingisvinnu. Lógin um vinnu­lig­an fiskiskap ásetir, at 75 prosent av fiskinum skal um føroyskan kajkant, og í verandi oljulóggávu er á­sett, at allur flutningur av út­gerð og fólki skal um før­oysk­an kajkant ella flogvøll.
- Slíkar ásetingar eru bein­leiðis skaðiligar, tí tær tvinga virksemi til land­ið, sum annars ikki hevði verið her. Oljuvirksemi av hes­um slag fer at eftirspyrja arbeiðs­megi og hevur ráð at gjalda góða løn. Umframt tað, at inflasjónin verður størri enn neyðugt, kann av­leið­ingin væl verða, at hesar nýggju oljuatknýttu vinn­ur­nar fara avstað við allari arbeiðsmegini, so aðrar vinnur mugu geva skarvin yvir. Eisini elvir ein stór­ur eftir­spurningur eftir ófak­lærd­ari arbeiðsmegi, sum fær bjóðað góða løn, til, at ung fólk í stóran mun fara at velja útbúgving frá. Ein slík støða er sera óheppin fyri alt samfelagið og sam­felags­menningina, tað sigur seg sjálvt, sigur Johnny í Gróti­num.
Hann leggur tó dent á, at hetta ikki merkir, at vit als ikki skulu hava nøkur arbeiðs­pláss burtur úr einari nýggj­ari oljuvinnu.
- Hon fer púra náttúrliga at kasta arbeiðspláss av sær, og tí eigur tað heldur ikki at vera neyðugt hvørki at tvinga hana at kasta ónáttúrliga nógv arbeiðspláss av sær ella lata hana diktera menn­ing­inga av øðrum vinnum. Tað er hesum, vit skulu halda okkum frá. Men við skyn­sam­ari handfaring av avkastinum av einari blóm­andi oljuvinnu fer hon at geva eitt neyðugt íkast at varð­veita og menna verandi vinn­ur og leggja lunnar und-ir aðrar støðugar vinnur. Hetta eru vinnur, ið eisini skulu verða har, tá oljan eina­ferð er uppi, og tað er hetta, vit skulu brúka olju­ríki­­dømið til, sigur Johnny í Gróti­num.

Hollendska sjúkan
Um ein føroysk oljuvinna sleppir at liva sítt egna lív, og búskparliga avkastið frá henni bara fer í umferð, verð­ur hon so stór og mátt­mikil, at hon fer at drena allar aðr­ar vinnur fyri bæði íløgur og arbeiðsmegi, so tær og teir førleikar, ið eru í hesum vinn­um, bara fara fyri bakka, ávar­ar Johnny í Grótinum.
- Tað vildi verið ein van­lukka, tí ein oljuvinna vil alt­íð verða tíðaravmarkað. Eitt nú siga forsøgnirnar í Noregi, at virksemið í olju­vinnu­ni har fer at toppa í 2015 fyri síðani so líðandi at min­ka burtur í ein viðfáning næstu 30 árini. Tí er tað ógvu­liga týdningarmikið, at aðrar vinnur alla tíðina verða mentar, so alt ikki end­ar við einum stórum bú­skap­ar­ligum tómrúmi, tá olju­ævin­týrið er av, sigur hann.
Fyribrigdið, sum Johnny í Grótinum her ávarar ímóti, verð­ur rópt hollendska skjúk­an og sipar til politisku van­stýringina í Hollandi, eftir at tey funnu gass har sein­ast í 1950-árunum. Nýggi og skjótt vaksandi út­f­lut­n­ingurin av gassi elv­di til ógvusligan vøkstur í virðinum á hollendska gjald­oyra­num, og hetta elv­di aftur til stórar trupulleik­ar hjá øllum hinum út­flutn­ings­vinnunum í Hollandi, tí vør­ur­nar blivu ov dýrar hjá øðr­um londum at keypa.

Arbeiðsmegin
Merkingin av hollendsku sjúku­ni er tó víðkað til eisini at umfata aðrar, negativar bú­skap­arligar avleiðingar, sum kunnu standast av knapp­liga íkomnum til­fein-gis­­vinn­um. Eitt nú, um nýgg­­ja vinnan ótálmað slepp­­ur at vaksa skjótt, so hon á­hald­andi hevur tørv á ar­beiðs­megi. Við at bjóða meira í løn kann hon tá drena aðrar vinnur fyri ar­beiðs­megi, so tær steðga upp.
- Vit kunnu siga, at væl­stand­urin í Noregi, sum í stóran mun stavar frá olju­ríki­døminum, í ávísan mun hev­ur elvt til hollendska sjúku í Føroyum, tí føroyski arbeiðs­marknaðurin ikki klárar at kappast við tann norska. Avleiðingin er, at nógv­ir føroyingar leita sær til No­regs at arbeiða, og mangul upp á arbeiðsmegi tískil er á pørtum av okkara egna ar-beiðs­marknað. Men hetta er bert eitt lítið forkølilsi í mun til støðuna á føroyska ar-beiðsmarknaðinum, um ein føroysk oljuleitingarvinna ótálmað slapp at drena aðrar vinnur fyri arbeiðsmegi, sigur Johnny í Grótinum.
Hann leggur tó dent á, at Noreg sæð úr norskum sjónar­horni hevur dugað sera væl at ríka seg upp av oljuni og samstundis varð­veitt ein búskaparligan stabi­li­tet í øllum landinum.

Gott at vera lítil
Størsti fyrimunurin, ið Før-oya hava, tá tað snýr seg um at brynja seg móti negativum av­leiðingum av einari møgu­ligari oljuvinnu, er sambært Johnny í Grótinum, at vit eru so lítil, at vit ongan sum helst møgu­leika hava til sjálvi at bjóða okkum til at framleiða olju og gass.
- Tað eru bert risastórar, globl­ar oljufyritøkur, ið klára ta avbjóðingina, og hesar fyritøkur hava vit ikki her. Para­doksalt er tað ein stórur fyrimunur, tí vit kunnu ikki koma við stórvegis øðrum íkasti, enn bara at syrgja fyri so góðum og stabilum kørm­um sum gjørligt og syrgja fyri einari skynsamari og rætt­vísari handfaring av av-kasti­num. Tað verður tískil onki stríð millum sterkar før­oysk­ar vinnuaktørar um at fáa framíhjárættindi, so­leið­is sum vit kenna tað úr fiski­vinnuni og alivinnuni.
- Tá tað snýr seg um at vinna burtur úr virðis­miklum náttúru­til­feingið, hevur tað fleiri staðir víst seg at vera ein stórur fyrimunur, tá alt – kapitalur, vitan og vinnu­tól – mugu koma uttaní­frá fyri at fáa virðini til høldar, sigur Johnny í Gróti­num.

Dømi úr Afrika
Sum dømi vísir hann á gongdina í afrikonsku londunum Sierra Leone og Botswana. Í báðum londu­num raktu tey við stór­ar nøgdir av diamanti í 1960’árunum. Í Sierra Leone vóru diamantarnir so lætt at­komi­ligir, at teir nærum kundu hentast. Øll vildu slep­pa framat, har var ong­in politiskur ryggur, so korrup­sjón­in fekk fastatøkur, bú­s­­­kap­arligur ruðuleiki vald­­aði, og endin varð borg­ara­­kríggj. Í Botswana hin­­veg­in lógu diamantarnir djúpt, og tað var bæði sera kapi­tal­krevjandi og tøkni­liga trupult at fáa teir upp. Útlendsk feløg og út­lendsk­ur kapitalur mát­ti upp í leikin at standa fyri leiting og námsvinnu, men við neyvari stýring av vinnu­ni hevur Botswana aftur­fyri havt ein hin størsta búskaparvøksturin í heimi­num seinastu 50 árini, og miðal­inn­tøkurstøðið er mill­um tey trý hægstu í Afrika.
- Orsøkin er, at Botswana mátti konsentrera seg um at skapa góðar karm­ar fyri námsvinnuni. Grund­hugsanin har var, at tilfeingisríkidømið skul­di nýtast til at skapa grund­ar­lag fyri breitt grundaðum bú­skap­ar­vøkstri við íløgum í aðra vinnu, infrakervið og útbúgving. Dømið vísir, hvussu politiska stýr­ing­in og umsitingin av náttúr­u­ríki­dømi kann gera av, um tað verður ein signing ella ein bann­seting, sigur Johnny í Grótinum.

Lotto-effektin
Bæði Noregi og Botswana eru prógv um, at stórt náttúru­ríki­dømi, sum knapp­liga vísir seg, ikki eigur at bræð­ast saman við restini av vinnuni, men at hon eigur at haldast atskild, heldur Johnny í Grótinum.
Politiskt snýr tað seg so­statt í stuttum um, at politikararnir hava dirvi og rygg til at standa ímóti trýsti­num at brúka ný-vun­nu skattainntøkurnar til at hjúkla um veljararnar við øktari almennari nýts­lu, samstundis sum teir búskaparliga klára at avbyrgja eina føroys­ka olju­vinnu frá rest­ini av bú­skapi­num. Týdn­ing­ar­mesta am­boðið her er at koyra av­kastið í ein væl­vard­an grunn, og í 2011 fin­gu vit Bú­skap­­argrunn Før­oya til enda­málið. Hann er skip­að­ur eftir sama leisti sum tann norski.
Eitt er, hvussu politiska tilbúgvingin er fyri og skipað í sam­bandi við eina møguliga oljuvinnu, men hvussu verða reaksjónirnar annars, eitt nú hjá bankunum og meiniga manninum, um tíðindi um ein stóran oljufinning verða borin einaferð í summar? Hvussu fer privatøkonomiski geirin at týggja sær, um vit øll í senn vinna ein stóran lotto-vinning?
Johnny í Grótinum ar­beið­ir sjálvur í BankNordik sum ráðgevi í Fíggjardeildini og hevur tískil skil fyri, bæði hvussu fíggjarstovnar reag­era upp á knappligar bú­skap­ar­broytingar, og hvussu at­ferð­in hjá fólki verður ávirk­­að.
- Hagfrøðiligar kann­ingar hjá Altjóða Gjald­oyra­grunni­num IMF av búskaparligu gongdini í náttúruríkum bú­­skap­­um vísa, at fíggjar­stovn­ar generelt hava dugað at staðið fast upp á teirra kreditt­politikk í økjum og londum, har væl­ferðin knapp­liga er økt. Sjálvandi, knappligt ríki­dømi hjá einum landi, har viðurskiftini er væl skip­­að og samfelagsvirðini nøkun­­lunda javnt býtt, økir ikki bara kredittvirðið hjá landinum, men eisini fólki­num, ið har býr. Men legg­ur landið lok á ein slíkan bú­skap, byrgir hann inni, so øll tilfeingisrentan av til døm­is einari oljuvinnu ikki bara fer í um­ferð, so fylgja fíggjar­stovn­arnir somu kós, metir Johnny í Grótinum.
Tá tað snýr seg um at­ferðina hjá fólkinum ber eisini til at spáa.
- Í búskaparfrøðini tosa vit um sonevndu ognar­effekt­ina, tað at fólk generelt kenna seg ríkari. Tann kenslan breiðir seg ofta skjótt, so nýtslukvotan hjá hvørjum einstøkum økist. Tað er eisini púra náttúr­ligt, at øll verða meira bjart­skygd, um olja verður funn­in, og at meira fer til hús, bil og ferðing tá. Tað er eisini í lagi til eitt vist. Her er tað avgerandi, at sam­felags­karmarnir eru greiðir, at politikararnir melda púra greitt út, hvat fer at henda, hvussu skatturin fer at verða ávirk­aður og so framvegis, so­lei­ð­is at fólk ikki handla upp á falskar fortreytir.
- Tað sóu vit eitt sindur til, tá oljufepurin herjaði um aldarskiftið. Tey flestu vænt­aðu, at vit fóru at finna olju tá, og bjartskygnið var øgiligt. Hetta hevði mill­um ann­að við sær, at húsa­prís­ir­nir hækkaðu nógv. Tað var ein keðilig avleiðing, tí vit funnu jú ikki olju í rakstr­ar­verdum nøgdum tá. Hinvegin løgdu bjørtu vón­ir­nar tá lunnar undir eina heilt nýggja vinnu hjá okk­um, nevniliga frálanda- og oljuveitingarvinnuna, stað-fest­ir Johnny í Grótinum.

Áhugaverdar keldur

At tosa um bannseting í sambandi við náttúrutilfeingi er vorðið eitt hugtak í búskaparfrøðini og í nasjonalari eins og altjóða búskaparligari greining og ráðgeving.

Sostatt snýr frágreiðinging ”Beyond the curse – policies to harness the power of natural resources”hjá Altjóða Gjaldoyragrunninum IMF í 2011 um bannsetingina, ið ofta stendst av náttúrríkidøminum, og hvussu henda bannsetingin kann vendast til eina signing, um rætt verður atborið.

Eisini tema-búskaparfrágreiðingin, ”Inntøkustøðið í Føroyum – Hví eru vit so rík, men ikki líka rík sum hini?”, sum Búskaparráðið lat úr honum í 2004, snýr seg í stóran mun um, hvørji búskaparlig og búskaparpolitisk amboð eru neyðug, um tilfeingisvinnur skulu vera til felags gagn í samfelagnum og ikki bert til gagns fyri fá og til skaða fyri onnur – um negativu avleiðingarnar av at seráhugamál fáa ov stórt vald á rikna vinnupolitikkinum.

Temafrágreiðingin í 2004 var fylgd upp av einari aðrari í 2005 við heitinum ”Tøknilig menning og vælferð”.

Føroysku frágreiðingarnar eru tøkar á heimasíðuni hjá Búskaparráðnum:
setur.fo/buskaparradid/

Frágreiðingin ”Beyond the curse – policies to harness the power of natural resources” er at finna á hesum bústaðnum:
notendur.hi.is//~gylfason/Beyond_the_Curse_Arezki_Gylfason_Sy.pdf