Høgni Mohr
Amerikansku bumburnar fella áhaldandi yvir Jugoslavia. Rói Patursson gerst hugsunarsamur, tá hann verður spurdur, hvussu vit kunnu rættvísgera júst hesa amerikonsku atgerðina, tá støðan t.d. í Tibet kanska er nógv verri. Teir kinesisku royndirnar har snúgva seg um at týna eina heila mentan, ikki bert at flyta hana, sum serbisku myndugleikarnir í høvuðsheitum ætla sær í løtuni.
? Eg havi hug at endurgeva úr einum av røðum amerikanska forsetans, Bill Clinton. Henda røða var politisk, pragmatisk og moralsk, sigur Rói. Í henni segði hann eina av orsøkunum til NATO-álopið vera, at talan er um eina evropeiska ósemju, og at Evropa er ein av sameindu Amerika. Amerikanski forsetin viðgekk eisini, at hann vildi hava støðug viðurskifti í Evropa, tí evropeiskur støðuleiki, eftir amerikonskum metum, hevur størsta týdning?. Rói Patursson sigur, at hin politiski verunleikin er tann, at Evropa er hin ríka helvtin av vesturheiminum.
? Var tað moralurin sjálvur, ið slapp at ráða, so hevði verið farið til Tibet og Ruanda langt síðani, heldur hann. ? Spurningurin kann eisini vera, um vit, ið hyggja at hesi kreppu, við at taka undir við eini slíkari, eftir øllum at døma, rættvísari bumbing, harvið eisini taka undir við, at tað eru onnur enn tey moralsku kriteriini, ið skulu vera avgerandi?
Rói heldur júst Tibet vera áhugavert. ? Um til ber at siga tað soleiðis, so er spurningurin um Tibet í mun til Kosovo, ein áhugaverdur ítøkiliga abstraktur spurningur, sum vit í okkara parti av heiminum eiga at taka støðu til, sigur hann, og leggur afturat, at nú vit eftir øllum at døma eru við í NATO, so kundu vit spurt, hvat vit vilja góðtaka framyvir, av tí sum hesir umboðandi mynduleikar, ætla at gera. ? Vit kunnu spyrja, hvørji kriteriir eiga at vera galdandi, tá tikið verður til vápnini?
Heimsspeikingurin sigur, at vit kanska bara munnu staðfesta, at tað eru vald og ríkidømi, sum ráða í heiminum. Men, at siga, at tað er rætt, heldur hann ikki vera tað sama. ? Vit hava skyldu til at vera atfinningarsom, við at finnast at tí góðtikna, sigur Rói, og nevnir vandan í ríka vesturheiminum, her valdið ofta rættvísger seg sjálvt. ? Í heimshøpi verður politikkurin ofta eitt spæl, har allar moralskar metingar verða huldar?
Munur á átrúnaðum
Søgufrøðingar kannaðu kríggj og kreppur nakrar øldir aftur í tíðina. Niðurstøðan hjá júst hesum søgufrøðingum var, at eskimoar sum etniskur bólkur og hinduarar sum átrúnaðarligur bólkur, við søguligum eygum, vóru hini mest friðarligu. Spurningurin í hesum sambandi er, um munur er á t.d. átrúnaðum, og potentiali teirra til at skapa heimsumfevnadi frið.?
? Bæði í Islam og Kristindóminum eru innbygdir friðarboðskapir, men hesir átrúnaðir hava kortini verið sera ágangandi, sigur Rói Patursson. ? T.d. hava teir hetta við at vinna sálina hjá øðrum við at týna aðrar mentanir. Hugsa t.d. um evropear, ið komu til Amerika og meira ella minni tilvitað, gjørdu av við fleiri milliónir fólk. Jú, tað er óiva munur á átrúnaðum, heldur hann. Men, Rói Patursson heldur hinvegin, at hin etniska nationalisman heldur ikki hevur ligið á tí latu síðuni.
? Vit kunnu kanska kókað tað eitt sindur niður og siga, at mong fólk hava býtt verðina upp í tvey: Hini óndu, og okkum góðu. Hini óndu ber til at gera mangt og hvat við - t. d. týna tey. Á slíkum menniskjum rína ongar próvgrundir, staðfestir hann.
Fánýtis fátækrahjálp
Við samkensluni, vit nurtu við í undanfarnu grein í Sosialinum, fylgir ofta hjálparhugurin.Vit føroyingar vilja gjarna hjálpa so, ella so. Tá Rói Patursson verður spurdur, hvørji motiv kunnu liggja aftan fyri hjálparviljan, sigur hann, at tey kunnu vera sera ymisk. ? Tað eru óiva nógv fólk, ið hjálpa, tí tey hava samkenslu, og halda seg hava eina moralska skyldu at hjálpa?
Samkensla, er tað sama sum ring samvitska..?
? Nei, tað er hvør sítt. Men, royna vit at káva útyvir samkensluna, kann hon koma undan aftur sum ring samvitska. Somikið grundleggjandi er hon, sigur Rói, og nevnir ta klassiska dømi um, at so at siga ein og hvør fer yvir at troysta eitt grátandi barn. ? Hetta er ein partur av tí, at vera eitt menniskja?
Viðvíkjandi hjálparkensluni og hesi ringu samvitskuni, dregur Rói Patursson eitt stuttligt gamalt fram. ? Óiva orsaka av ringari samvitsku, skipaða rík fólk fyri ymsum veitslum fyri at fáa pening til vega til tey fátæku. Tá tiltakið var at enda komið, vóru tey ríku framvegis rík. Tey vistu ikki, at tey vóru ein partur av trupulleikanum, tey so gjarna vilja fáa bilbukt við? ? Tað samfelagið, hesi ríku umsótu, var grundin til, at hesi neyðardýrini vóru til. Hetta er ein klassiskur háttur, at seta realistiska eygað á hugtakið, hjálp, sigur Rói Patursson.
Rói nevnir eisini, at hjálpin viðhvørt er ein sera lítil partur av tí ríkidømi, ein sjálvur umsitur, og at endamálið ofta man vera at doyva eina ringa samvitsku. Men hann leggur tó dent á, ikki at gloyma tey, sum í roynd og veru gera eitt ótrúligt arbeiði.
Alheims tíggjund
Viðvíkjandi alheimshjálpini, nevnir heimsspekingurin ein enskan fakbróðir, ið hevur skrivað eina bók um nettupp hjálparhugtakið í síni heild. Hesin kemur við tí hugskoti, at eitt og hvørt menniskja í vesturheiminum átti at lati 10% av inntøkuni til hjálp og menning í teimum fátøku londunum.
? Her kann nevnast, at í Føroyum eru vit ikki fremst, tá peningastuðul til fátøk lond umræður, heldur Rói Patursson, og sigur seg ivast í, um fólk høvdu gingið við til hetta, her á landi. Hann heldur, at tað hevði verið heldur utopiskt at komi við einum slíkum uppskotið í einum lítlum landi sum Føroyum, Íslandi ella Noreg, men at hugskotið kanska fer at veksa fram spakuliga og mennast til eina altjóða rørslu.
Flóttafólkamóttøka krevur fyrireikingar
Heimspekingurin heldur, at spurningurin um hjálp hevur uppiborið eina greiða viðgerð. ? Nøkur fólk í Føroyum siga, at vit skulu als ikki hjálpa, sigur hann. ? Undanførslurnar kunnu vera so mangar; t.d., at tey eru muslimar ella okkurt sovorðið. So eru tað onnur, sum siga, jú, vit eiga at hjálpa. Latum okkum taka nøkur hundrað fólk hendan vegin?
? Men sigur Rói: ? Vit eiga at vera púra greið yvir, hvat hjálpin hevur við sær. Hetta snýr seg ikki um, bara at vera fittur. Verður henda prosessin sett ígongd, kann hon taka úr einum mánaða uppí kanska 10 ár. Hetta eiga fólk at gera sær greitt, tí hetta setur ómetaliga stór krøv til okkara, sigur Rói Patursson, og skotir uppí, at hann heldur tað vera ómetaliga ómakaleyst at senda 200.000 krónur til hjálpararbeiði, tí tá pengarnir eru farnir, er hjálpin avgreidd. ? Hitt, at fáa fólk henda vegin, krevur hinvegin eina ómetaliga vælskipaða tilrættislegging og eitt stórt arbeiði hartil, heldur hann.
? Neyðugt er at granska mong ár framyvir í hesum spurningi, sigur Rói, og heldur harumframt, at ein kundi sett spurnartekin við støðuna hjá føroysku politikarunum, um hvussu álvarsliga meint tað er, tá sagt verður, at vit eiga at taka móti flóttafólki.
? Eg eri samdur í, at vit sjálvandi eiga at taka á okkum skyldir, sum onnur lond. Men eg sigi ikki, at tað er lætt?
? Vit eiga ikki at taka ímóti fólki av dekorativum orsøkum; bara tí tað skal síggja flott út. Tað er mannalagnur tað snýr seg um, slær Rói fast, og leggur dent á, at vit eiga at spyrja, hvat gagnar hesum menniskjum. ? Kanska nakrar barnafamiljur, ið hava tørv á læknahjálp, heilivági og reinum vatni, ella kanska bara friði, kundu komi til okkara eina tíð, sigur Rói Patursson.
Jugoslavia ikki
sum Vjetnam
Tá Rói Patursson verður spurdur, um tað er munurin á monnum og mentanum, ið skapar kreppur og ósemjur, ið elva til kríggj, er heimsspekingurin avgjørdur í svari sínum. ? Tað er ikki kríggj sumstaðni, tí tey fólkini eru so ónd, ella friður her, tí vit eru betur enn tey, slær hann fast. Hinvegin heldur heimsspekingurin, at tað eru umstøðurnar, ið elva til slíkt, og leggur afturat, at vit øll óiva kenna persónar her á landi, ið høvdu klára seg øgiliga væl í ein tílíkari krígsstøðu?
? Tað sum eg eri bangin fyri, og eg ferð eftir ferð havi spurt meg sjálvan er, um eg sjálvur eri vorðin ein av teimum, sum góðtekur yvirvald, sigur Rói, og hvørvur eini 30 ár aftur í tíðina.
? Tað er so stutt síðan, eg var ungur og mótmælti Vjetnamkrígnum. Er hetta sama støða..? ? Mítt svar er, at tað er tað ikki?
? Rói Patursson sigur, at hansara ættarlið av mótmælarum eyðmerkti seg sjálvt, sum umboðsfólk hjá eini frælsishugsan. ? Vit sóu Vjetmaserar berjast fyri eini frælsiselskandi sosialismu. Tað somu kensluna ber ikki til at hava fyri Milosevic, heldur hann. ? Maðurin Milocevic er einræðisharri; hann hevur eina totalitera hugsjón, sum er rasistisk og etniskt bundin. Har er onki, ið til ber at elska, sigur Rói.
? Nú eru tað USA og onnur rík lond, ið standa á odda í stríðnum móti honum. Rói kennir seg noyddan at viðganga, at tað sum fer fram í bardaganum móti Milocevic er neyðugt, men ónt. Spurdur, um henda hugsan ikki bendir á, at vit eru vorðin amerikaniseraði og materialistisk, játtar hann, men spyr síðani, um hann so skal fara og hava samkenslu fyri etnisku útreinsanini hjá Slobotan Milocevic, tí amerikanarir eru so forbannað ríkir, og vit eru so frabannað spilt..? Tað ber ikki til, hóast tað tykist skeivt, at hesi ríku lond bumba hitt lítla fátæka Jugoslavia, sigur Rói. ? Eg haldi, at høvdu NATO-londini ikki gjørt hetta, so var støðan vorðin verri; so høvdu kanska 2 milliónir fólk verið vekk av verðini, gitar Rói.
Landamørkini
gerast lægri
?Hann sigur seg eisini vera noyddan at geva Clinton rætt, tá hann sigur, at kanska átti eitt tílíkt álop at verið framt móti Týskalandi í 1938-39, so Hitler varð steðgaður í góðari tíð. Hendan samanbering kann kanska nýtast sum argument.
? Tú sleppur ikki heilt undan hesi samanbering. Men faktorarnir í hesum trupulleikanum eru mangir? Í hesum sambandi nevnir Rói Patursson tað velduga hernaðarídnaðarliga kompleksið, eins og hin nýggja heimsordanin, ið skal finna seg sjálvan og sína røttu legu.
? Hvørji sløg av vápnum skulu nýtast framyvir, skal kanska eisini roynast, sigur Rói, og undrast yvir, at hetta ikki bara eru kensluleysir tankar, men tað er soleiðis tað í roynd og veru gongur fyri seg. Viðvíkjandi veldinum eystanfyri, sigur hann, at amerikanarar kanska eisini vilja royna yvir fyri Russlandi, hvussu langt ein kann fara. ? Russland er júst nú eitt øgiliga stórt null, við ræðuligum fátækradømi og einari púra óvissari framtíð, heldur Rói.
? Tað sum er positivt í øllum hesum er, at eitt framveksandi medvit um, at mannarættindi og lóg og rættir eiga at vera hildin, er komið til sjóndar, sigur heimspekingurin. Hann heldur, at vit hóast alt hava fingið eitt slag av altjóða virðum, sum ikki steðga við suveren landamørk. ? Tað er ikki longur líka lætt at krógva seg aftan fyri eitt tjóðskaparligt fullveldi?
Eftirlýsir øðrvísi orðaskifti
?Materialisman, er hon ikki deilig, kortini. Fólk hava øll hesi tingini, og kunnu koyra í flottum bilum og eta seg spikafeit. So tímir man ikki at fáast við allan henda átrúnaðin og etniska tilvitið.
? Jú, men er talan um materialismu, spyr Rói Patursson afturímóti. ? Ein kundi sagt, at fólk sum hava tað gott, hava ikki slíkt fyri neyðini. Menniskjan hevur tað best, tá hon hevur tað gott. Tí er eitt gott og ríkt lív, ein mannarættur, staðfestir hann. ? Eitt annað er hin blinda materialisman við stuðlum, ið siga; skít við um vit dálka jørðina, bara eg fái mín bil og mítt brennivín. Ella hin ekspansiva statsmaterialiman, imperialisman, sigur hann.
? Rói Patursson heldur tað vera umráðandi, at vit ikki altíð bara hava orðaskifti um viðurskifti, sum hava við okkara egna búk at gera. Harumframt heldur hann tað vera eitt áhugavert hugskot, um skipað hevði verið fyri pallborðum, ið viðgjørdu spurningar, ið hava við altjóða samfelagið at gera.
? Í hesum høpi kundi verðið spurt, hvørji vit eru sum menniskju, ið tora at halda, at tað er rætt at bumba, tá eisini ósek fólk doyggja. Tað er ein stór avgerð, sigur hann, og leggur aðrar áhugaverdar spurningar fram, t.d. um grundirnar til slíkar meiningar eru kalkulerandi; at vit siga tað vera betur at 60 ósek fólk doyggja, enn at 200.000 verða myrd.
? Kanska er lættasta loysnin at vera fullkomin pasifistur, ferdugt?
