Eitt nýtt ættarlið. Og byrjanin til eitt nýtt tíðarskeið.
Soleiðis ljóðaðu nakrar av yvirskriftunum, tá ið Javnaðarflokkurin 5. mars fekk nýggjan formann.
Aksel Johannesen hevur avloyst Jóannes Eidesgaard, sum hevur stýrt Javnaðarflokkinum tey seinastu 15 árini. Tey seinastu sjey árini í samgongu, meginpartin av tíðini saman við tveimum borgarligum flokkum, Sambandsflokkinum og Fólkaflokkinum.
Sosialurin hevur tosað við nýggja formannin í Javnaðarflokkinum um hvønn vegin, hann heldur, at flokkur hansara skal fara í eini rembingartíð fyri javnaðarrørsluna í Europa. Og eini tíð, har flokkurin fær metlága undirtøku í veljarakanningunum.
Tørvur á broytingum
Tá ið Jóannes Eidesgaard handaði tær formansstafettina á landsfundinum 5. mars var tað við Kennedy-sitatinum: »A man may die, nations may rise and fall, but an idea lives on«. Hvat er javnaðarhugsjónin í dag?
– Hugsjónin snýr seg framvegis um frælsi, javnað og samhaldsfesti. Tað er grundvøllurin. Men fleiri flokkar eru farnir at líkjast Javnaðarflokkinum meira og meira. Tí hevur Javnaðarflokkurin ein ávísan trupulleika, um hann skal markera seg sum nakað serstakt.
Hvussu loysa tit trupulleikan?
– Broytingarnar skulu koma úr neðra, frá grasrótunum í flokkinum. Tað er umráðandi at fáa semju um tey politisku málini, tí so verður tað eisini truplari hjá tingmonnum at arbeiða í sjálvdrátti. Javnaðarflokkurin skal ikki boyggja seg fyri politiskum rákum. Rákið í vesturheiminum og kanska serliga í Norðurlondum hevur í longri tíð verið rættuliga borgarligt. Men Javnaðarflokkurin skal ikki laga sín politikk eftir hesum. Vit skulu halda fast við tey upprunaligu virðini, men sjálvandi skulu vit dagføra okkara politikk. Tað vit vilja og siga, skal vera meira greitt. Tað skal vera meira kantur í.
Velur Stoltenberg-leiðina
Krøv um grundleggjandi nýskipanir á vælferðarøkinum hava tey seinastu 20 árini flutt javnaðarflokkarnar í Europa móti miðjuni. Við bretska New Labor sum fyrimynd hava teir lænt burturav nýliberalistiska arvagóðsinum, samstundis sum teir borgarligu flokkarnir nógva staðni hava fingið sær ein meira sosialan profil. Úrtslitið er, at floksmørkini eru blivin kám.
Tó eru undantøk. Í Norra hevur Arbeiðaraflokkurin leitað aftur til tær sosialdemokratisku røturnar og hevur síðani 2005 stjórnað landinum í tøttum samstarvi við landsfelagið hjá fakfeløgum LO og vinstraveingin.
Skal Javnaðarflokkurin ganga New Labor-leiðina, sum t.d. Nyrup og seinni Thorning Smith hava gjørt í Danmark. Ella skal hann velja leiðina hjá Stoltenberg og norska Arbeiðaraflokkinum?
– Har haldi eg so avgjørt, at vit skulu velja seinnu loysnina. Vit skulu hava tætt samband við grasrøturnar í flokkinum og fakfeløgini. Tað er tann vegin vit skulu fara. Javnaðarflokkurin eigur ikki at broyta sítt innihald, bara tí at rákið hevur verið borgarligt í nýggjari tíð. Men tað merkir kortini ikki, at Javnaðarflokkurin ikki kann markera seg í fíggjar- og vinnupolitiskum málum. Fyri tað um vit hava eitt greitt boð uppá vinnu- og fíggjarpolitikkin, so merkir tað ikki, at vit sleppa málunum um t.d. at útgjaldsskipanirnar skulu vera samhaldsfastar og at skúlarnir, heilsuverkið og aðrar vælferðartænastur skulu vera fyri øll. Javnaðarflokkurin má so undir ongum umstøðum ganga burtur frá sínum grundsjónarmiðum fyri kanska at tekkjast veljarunum.
Í 2005 boðaði Jóannes Eidesgaard á landsfundi hjá Javnðaraflokkinum frá, at stættarstríðið er av. Heldur tú, at stættarstríðið er av?
– Nei, tað eri eg ikki samdur í. Nú skal eg ikki siga, hvussu hann meinti síni orð, men eg eri ikki samdur í, at stættarstríðið er av. Munurin er framvegis stórur millum tey við teimum hægstu og tey við teimum lægstu lønunum. Tað eru fleiri samfelagsbólkar, sum á mangan hátt eru illa fyri í dag. Tey lægst løntu, tey ófaklærdu, sita hart í tí, tí bústaðar- og livikostnaðurin er so høgur. Men eisini útbúgvin fólk, sum t.d. pedagokar, heilsuhjálparar og fleiri onnur hava trupult við at fáa endarnar at røkka saman. Fyri ikki at tala um teir støku uppihaldararnir, sum hava tað serliga trupult.
Hoyri eg teg siga, at javnaðarflokkurin skal flyta seg til vinstru?
– Ja, tað er møguliga rættast at siga, at flokkurin skal til vinstru. Tað merkir, at vit skulu hava eitt tættari samstarv við fakfeløgini og veruliga taka okkum av trupulleikunum hjá teimum, sum hava hava tær lægru inntøkurnar í samfelagnum. Kostnaðarstøðið er ov høgt, og búsetingarmøguleikarnir ov einstáttaðir, og tað ger, at tey við lágum inntøkum hava tað øgiliga trupult.
Fleiri politiskir eygleiðararnir halda, at Javnaðarflokkinum tørvar eitt ítøkiligt politiskt projekt. Ger hann tað?
– Nú dámar mær einki orðið projekt, men tað er rætt at flokkinum tørvar ætlanir, sum eru meira ítøkiligar, enn tær hava verið. Eina ætlan, har alt hongur saman, og hesum arbeiðir flokkurin við í løtuni.
Hvat skal ætlanin snúgva seg um?
– Tað er alneyðugt, at vit fáa samhaldsfesti millum ættarliðini. Vit, sum eru í arbeiðsførum aldri, hava skyldu at taka okkum av teimum, sum bygdu vælferðarsamfelagið. Men samstundis mugu vit ansa eftir, at byrðan ikki verður so tung hjá summum, at tey ikki knógva undir henni. Tað eru fleiri samfelagsbólkar, sum sum ikki bera byrðar í sama mun sum løntakararnir, og har skulu vit býta byrðarnar betri. Tá ið fólk tosa um vælferðarskipanir, hugsa tey mest um, hvat tey kunnu fáa burturúr. Rákið í vesturheiminum er, at tað mesta snýr seg um einstaklingurin. Men fyri at fáa rættindi, mást tú eisini hava skyldur. Forteytin fyri framtíðarinnar vælferð er eisini búskaparvøkstur, og tí má Javnaðarflokkurin eisini leggja nógv meira dent á ein skipaðan vinnupolitikk, ikki minst á fiskivinnuøkinum.
Størri dent á fíggjar- og vinnumál
Í fráfaringarrøðu síni á landsfundinum hjá Javnaðarflokkinum segði Jóannes Eidesgaard, at nú teir borgarligu hava tikið tann sosiala profilin hjá Javnaðarflokkinum til sín, noyðist Javnaðarflokkurin eisini at markera seg á øðrum økjum. Hann nevndi fíggjarpolitikkin og vinnupolitikkin sum dømi.
Verður tað eisini kósin hjá Aksel Johannesen?
– Ja. Skulu vit hava eitt ríkt vælferðarsamfelag, er eisini avgerandi, at tað kemur nógv inn. Búskaparvøkstur er fortreytin fyri einum góðum vælferðarsamfelag. Søguliga hevur Javnaðarflokkurin næstan ongantíð umsitið vinnu- og fiskivinnumál og øgiliga sjáldan fíggjarmál. Eg haldi, at Javnaðarflokkurin eigur at leggja seg eftir hesum málum í framtíðini. Ikki tí at vit skulu gloyma alt hitt. Men hesi málsøkini eru fortreytin fyri øllum øðrum.
Og hvat skal málið vera við fíggjar- og vinnupolitikkinum?
– Vit skulu hava samhaldsfesti inn í inngjaldsskipanina. Øll skulu vera við til at fíggja vælferðarsamfelagið eftir førimuni. Og vit skulu halda aftur í góðum tíðum, so at vit klára at standa ímóti í ringum tíðum. Tí áttu vit av røttum ikki at gjørt so stórar sparingar, sum vit gera í dag. Men fortreytin fyri, at tú kanst gera tað er, at tú í góðum tíðum hevur dugað at hildið aftur.
Í vinnupolitikkinum skulu politikararnir halda seg frá at regulera vinnuna niður í smálutir. Tildømis setur fiskivinnulóggávan vinnuni øgiliga nógvar forðingar. Hetta skal broytast og flotin skal gerast minni stirvin. Vit skulu hava ein fiskidagabanka, har tú rindar fyri at gangnnýta tilfeingið. Vinnan skal kunna laga seg til broyttar umstøður. Eins og alivinnan skal fiskivinnan gerast lívfrøðiliga og fíggjarliga haldfør. Skipanin má ikki forða fyri umleggingum og teir yvirskipaðu karmarnir skulu eggja vinnununi til at gagnnýta og virðisøkja tilfeingið á besta hátt. Skapa vit teir røttu karmarnar um fiskivinnuna, kunnu vit skapa ein nógv størri búskaparvøkstur enn vit hava í dag. Og fáa vit tann vøksturin, so sleppa vit undan at spara okkum burturúr hallinum á fíggjarlógini.
Javnaðarfólk skilja
Nú sigur tú, at Javnaðarflokkurin skal markera seg meira í fíggjar- og vinnumálum, sum teir borgarligu flokkarnir higartil hava sitið tungt á. Men tú sigur eisini, at flokkurin skal halda fast um klassiskan sosialdemokratiskan politikk, við tøttum samstarvi við fakfeløgini, og at hann skal fara til vinstru. Er tað ikki ein andsøgn í hesum?
– Nei, tað haldi eg ikki. Skal Javnaðarflokkurin tryggja vælferðina hjá tí einstaka, so má flokkurin hava eitt boð upp á hvussu tú loysir allar trupulleikar í samfelagnum, og tað merkir eisini vinnu-, fíggjar- og búskaparpolitikk. Skalt tú hava eitt vælvirkandi almanna-, heilsu- og skúlaverk, so mást tú hava ein skilagóðan vinnupolitikk og fíggjarpolitikk.
Tað tænir eisini arbeiðaranum, at vit hava ein skilagóðan vinnupolitikk. 300 fólk mistu arbeiðið, tá Kósin fór á heysin og 700, tá Fiskavirking fór. Hví hendi tað. Var tað bara óhepni. Ella var tað tí, at vinnan búleikast undir skeivum kørmum at hon ikki fær tað at bera til. Nakað, sum síðani elvir til húsagangir og arbeiðsloysi? Tað ynskir Javnaðarflokkurin ikki skal henda.
Samfelagið hongur saman og tí mugu vit hava boð upp á øll økir. Tað merkir tó ikki, at vit skulu taka hesi málini framum t.d. heilsu-, almanna-, skúla -, og útbúgvingarpolitikkin. Men vinnu- og fíggjarpolitikkurin hevur stóran týdning, tí hann er fortreytin fyri vælferðartænastunum.
Kann vandi ikki vera fyri, at ein sosialdemokratiskur flokkur missa sínar gomlu kjarnuveljarar – arbeiðararnar og tey veikastu – av í svinginum, tá ið hann skal loysa tey stóru samfelagsmálini?
– Tað ivist eg í. Javnaðarfólk flest vita, at eitt vælvirkandi samfelag kostar pengar. Tí er tað so týdningarmikið, at Javnaðarflokkurin hevur eitt greitt boð upp á fíggjar- og vinnupolitikkin. Hava vit einki boð, so merkja allir føroyingar avleiðingarnar, eisini arbeiðarin. Endamálið við at reka vinnulívspolitikk er ikki at gagna vinnulívsfólkunum, men fyrst og fremst at gagna landskassanum. Ábyrgdarfullur og skilagóður vinnulívs- og fíggjarpolitikkur er fortreytin fyri at vit kunnu hava vælferðartænastur á høgum støði.
Samgongumøguleikar
Í síni stuttu formanstíð hevur Aksel Johannesen sligið fast, at Javnaðarflokkurin er ein samríkjaflokkur. Hann hevur eisini sagt, at tey ríkastu mugu gjalda meira til vælferðarsamfelagið og at tørvur er á nýskipanum í fiskivinnuni. Hann hevur eisini sagt, at Javnaðarflokkurin skal ikki sita við valdið fyri einhvønn prís.
Hvørji mál heldur tú, at ein komandi samgonga fyrst og fremst skal skipast um?
– Fyri tað fyrsta kemur tað ikki upp á tal at skerja ríkisveitingina í valskeiðnum 2012-2016 , tí sum støðan er nú, fer tað púra vist at ganga út yvir vælferðina hjá tí einstaka. Harnæst er tað umráðandi, at vit tillaga bæði vinnubygnaðin og almenna bygnaðin. Tað merkir ikki, at vit knívskorið skulu krevja, at hallið verður burtur í 2015. Men vit mugu laga vinnubygnaðin til, so at vit kunnu tryggja ein rímiligan búskaparvøkstur. Eisini mugu vit gevast at nýta plenuklipparan í fíggjarpolitikkinum, soleiðis sum hendan samgongan í stóran mun hevur gjørt. Vit mugu eisini finna út av hvussu vit skipa tann almenna sektorin skilabetri og bíligari, uttan at hetta gongur út yvir vælferðartænasturnar. Tað er tann stóra avbjóðingin.
Hvørjum flokkum kann Javnaðarflokkurin so best røkka hesum málum saman við?
– Tað er eingin ivi um, at Javnaðarflokkurin og Tjóðveldi kundu funnið semju um at rikið ein skilagóðan politikk á nógvum økjum. Men fortreytin er, at ríkisveitingin ikki verður skerd. Sjálvt um Sambandsflokkurin er ein borgarligur flokkur, so haldi eg eisini at vit kunnu finna skilagóðar semjur á nógvum økjum við Sambandsflokkin. Og teimum smáu flokkunum plaga vit ikki at hava trupuleikar at samstarva við á nógvum økjum. Men um Fólkaflokkurin ikki vil nakrar broytingar í vinnupolitikkinum og um teirra einasta loysn á búskaparstøðuni er, at vit bara skulu brúka plenuklipparan og niðurlaga alt alment virksemi, so verður tað øgiliga trupult at samstarva við Fólkaflokkin eftir eitt komandi val.
Men Javnaðarflokkurin skal ikki í samgongu fyri einhvønn prís, hevur tú eisini sagt?
– Vit fara ikki í eina samgongu, har Tjóðveldi t.d. krevur ein niðurskurð í blokkinum. Tað er ikki ráðiligt, sum støðan er í dag. Eisini verður tað trupult at halda fram í einum nýggjari ABC-samgongu, um Javnaðarflokkurin ikki fær undirtøku fyri eini nýskipan av vinnubygnaðinum, sum tryggjar vøkstur og fyri skilagóðum rationalisteringum í almenna bygnaðinum, sum ikki skaða vælferðartænasturnar.
- - -
Fakta
Navn: Aksel V. Johannesen
Landsstýrismaður 2009 -
Útbúgving: Løgfrøðingur
Maki: Giftur við Katrin D. Apol
Børn: Luitjen og Elias.
