Harra formaður.
Lat meg byrja hesa framsøgurøðu um avtaluna frá 10. juni 1998 millum landsstýrið og donsku ríkisstjórnina við at boða frá, a t Javnaðarflokkurin fer at atkvøða fyri avtaluni, sum er eitt greitt svar upp á nógvar óloystar spurningar í føroyska samfelagnum.
Høvuðspartarnir í avtaluni eru bankamálið, skuldarspurningurin og ríkisstuðulin. Hesir mugu nú sigast at vera endaliga avgreiddir, og tað í sjálvum sær, at mál verða avgreidd, er positivt. Og kunnu tey so haratfrat eisini fáa eina góða loysn, so er tað sjálvsagt uppaftur betri. Tað hevir leingi ligið í luftini, at ríkisstuðulin skuldi avgreiðast, tí bæði føroyska og danska fíggjarlógin fyri 1999 eru í gerð, og skuldarspruningurin skuldi eisini havt verið avgreiddur fyri rúmari tíð síðan, og bankamálið kundi havt funnið eina loysn longu síðan einaferð í februar mánaða.
Men ymiskt er komið í vegin so sum fólkatingsval, løgtingsval og seinfør føroysk fyrireiking,. Tað skal sigast løgmanni til heiðurs, at hann so skjótt eftir skipan av landsstýri fekk hetta frá hondini.
Veruligu
upphæddirnar telja
Nú hava nógvar upphæddir verið nevndar í samband við hesa avtalu. Upphæddir, sum frá tí minstu til ta størstu fevna um fleiri milliardir. Ovfarakætið skal sjálvsagt hava sítt, men tað sum telur eru tær veruligu upphæddirnar. Skuldin er avskrivað við 900 mió. kr. Vit hava fingið fryst aðrar 500 mió. kr. rentu og avdráttarfrítt, og skulu hesar avskrivast um 20 ár, um ongar oljuinntøkur verða. Vónandi verður tað ikki so, at henda upphædd verður avskrivað. Harumframt hevur Framtaksgrunnurin, sum landsstýrið nú einsamalt varðar av, fingið konverterað 99 mió. kr. í donskum ríkisláni til innskotskapital.
Verður hetta tikið saman, t.v.s. tær 900 mió. kr., rentuvirðið í dag av teimum 500 mió. kr. t.e. uml. 300 mió. kr., rentuvirðið í dag, sum er undir marknaðarrentuni t.e. uml. 100 mió. kr. saman við Framtaksgrunninum, so gevur tað eina upphædd, sum er uml. 1,4 mia. kr.
Hetta er fyri meg at síggja tann mest ítøkiliga upphæddin at arbeiða víðari við.
Men so eru tað teir, sum siga, at um vit hildu áfram at gjalda avdráttir upp á tær 5, 4 mia. kr, sum skuldin tá var, við uml. 7% í rentu í 20 ár og seta hetta í mun til restskuldina í dag upp á 4 mia. kr við 5% fastari rentu í 20 ár, so er sparingin 2,1 mia. kr.
Fíggjarligi
parturin góður
Uppaftur aðrir leggja so aftrat tað, sum Føroya Banki er verdur, hóast vit frammanundan áttu hann, og eisini virðið á Realinum, sum vit heldur ikki hava fingið frá dønum og náa so til uppaftur størri upphæddir.
Men halda vit okkum til tey faktisku tølini, so er fíggjarligi parturin av hesi avtalu sera góður. Vit hava nú og í 20 ár fram fingið at vita, hvussu nógv ríkisskuldin tyngir okkara fíggjarlóg. Og her er sjálvsagt vert at leggja stóran dent á, at rentan er føst, og neyvan fer rentustøðið at minka uppaftur meira heldur tvørturímóti. Og hetta er framúr positivt.
Hetta gevur landsstýri og løgtingi betur møguleikar fyri at leggja framtíðarætlanir fyri føroyskan búskap til rættis. Var henda lániskuld ein tikkandi bumba undir føroyskum búskapi, so er hon tað ikki longur, um vit væl at merkja ikki upparbeiða nýggjar stórar lánsupphæddir.
Eftir at avtalan varð undirskrivað, gjørdi eg vart við mína støðu í uttanlandsnevndini til spurningin um at samantvinna bankamálið og skuldarspurningin. Sum allir hinir limirnir í tí nevndini, sum frá løgtinginum luttók í fyrireikingunum av bankamálinum, so havi eg hildið fast við, at rættast var, at samráðast um bankamálið serskilt og skuldina serskilt. Hetta var løgtingsnevndin sera samd um, og ongin var heitari talsmaður fyri hesum enn nývaldi løgtingsformaðurin.
Hvørki Lykketoft ella Kallsberg hava rætt
Men eftir at Lykketoft hevði vitjað Tinganes í nakrar tímar, so var støðan knappliga tann, at eitt samt landsstýri tók undir við donsku ætlanini um at samantvinna bæði málini. Hvat Lykketoft hevur lýtt í oyra á løgmanni, vita vit onnur ikki, men vit kunnu gita, at hann hevur sagt, at við hansara uppskoti um at samráðast um alt undir einum, fóru vit at fáa meira heimaftur við. Og hetta er væl saktans einasta grundgeving fyri tí kúvending, sum hendi. Men kanska viðgerðin í dag fer at upplýsa okkum um okkurt, vit ikki enn vita um. Enn minni fáa vit heldur at vita, um hin loysnin hevði givið tað sama, so tað er burtur við at brúka tíð upp á tað.
Kunnu tulka
sum teir vilja
Eg haldi, at avtalan sum politisk skjal er genial. Hon gevur dønum møguleikan fyri at gera eina tulking, sum teir hava brúk fyri í Danmark, meðan hon samstundis gevur landsstýrinum møguleikar til beint ta mótsatta tulkingina, sum vit hava brúk fyri her í Føroyum. Vit hoyrdu øll forsætismálaráðharran í Svf siga, at ?vi har forhandlet en heldhed?, og tískil kundi hann ikki siga, hvar pengarnir stava frá. Men teir høvdu eitt greitt mandat frá Fólkatinginum frá januar mánaða, sum segði, at teir skuldu ?genforhandle den samlede gældsafvikling, så den sker i et rimeligt forhold til færøsk økonomis bærekraft.?. Men í hesum mandati stendur ikki eitt orð um, at stjórnin skal endurgjalda landsstýrinum nakað í bankamálinum. Tí er sjónarmiðið í Danmark, at pengarnir eru latnir sum skuldareftirgeving til Føroya. Og hetta høvdu teir heimild til, og við hesum fer einki av teimum í bankamálinum. Kunnu vit liva við tí, so kunnu teir uppaftur betur..
So møguliga endurgjaldið í bankamálinum frá danskari síðu liigur í tí, sum eitt rættarmál við DDB ella ein semja við teir, kann geva.
Í Føroyum verður sagt tað mátsatta. Vit høvdu bert krav ímóti dønum í bankamálinum, og tískil er øll upphæddin stavandi frá bankamálinum. Hetta er sjálvandi ikki rætt, og tað stendur beinleiðis í avtaluni í parti 2, at fíggjarliga loysnin er ein skuldaravtala og eitt endurgjald. Men hvat er hvat, tað mugu vit sjálvi velja.
Líkt er til, at nakað av orðaskifti verður um júst henda partin, tá Fólkatingið í komandi viku fer undir sokallaðu Færø-debattina.
Men eitt er tó vist, og tað er, at hvørki Anfinn Kallsberg ella Mogens Lykketofrt hava rætt, tá teir hvør í sínum lagi siga, at alt er endurgjald fyri bankan ella alt er skuldareftirgeving.
Her havi eg framført, at vit føroyingar áttu at kunna kravt at fingið at vita upp á oyra, hvussu nógv bankamálið varð takserað til. Hetta mál hevur fylt okkara gerandisdag nú í meira enn fimm ár, so ein endalig uppgerð hevði verið kærkomin, men hon kom so ikki.
Eisini hevur tað týdning fyri okkara umdømi millum danir, at pengarnir ikki bara eru skuldareftirgeving fyri at vit, soleiðis sum sagt verður í onkrum donskum fjølmiðlum, aftur kunnu fara upp í ringin um gullkálvin, men at pengarnir vóru ein endalig og rættvís uppgerð og uppreisn til føroyska fólkið. Hetta hevur, so løgið tað kann ljóða, tá, tað verður sagt av einu javnaðarmanni, nakað við okkara stoltleika sum tjóð at gera.Men ivaleyst hava m.a. tjóðveldismenn aðrar definitión av stoltleika.
Í parti 1 í avtaluni stendur okkurt soljóðandi nakað stytt: ?I betragtning af, at Regeringens og Landsstyrets samtykke af aktiebyttet har været baseret på urigtige forudsætninger er der enighed om, at med denne aftale kompenseres Færøerne herfor.? Hetta er eftir mínum tykki ein sannleiki við rættiliga stórum modifikatiónum. Sjálvandi vóru stjórnin og landsstýrið ikki eins fyri í 1993, hvat upplýsingum viðvíktu. Tað er væl eingin ivi um tað. Tað vóru teir og ongir aðrir, sum trýstu landsstýrið í byrjanina av 1993.
Harra formaður.
Vit vóru mong, sum vóru rættiliga spent, hvussu spurningurin um ríkisstuðulin fór at enda. Mong hugsaðu sum so, at skuldi orðabraskið frá valstríðnum takast fyri fult, so var væntandi, at ríkisstuðulin í minsta lagi fór níður í eina helvt. Men tíbetur er valrúsurin av, og menn hava innsæð, at búskaparligu realitetirnar siga nakað annað. Avtalan um, at blokkurin fer úr 922,6 mió. kr og upp í 932 mió. kr, og at henda avtala er galdandi í trý ár, er skilagóð.
Sakni búskap-
arligu loysnina
Tað er væl eingin við síni fullu fimm, sum heldur, at tað býr meira sjálvstýri í einum hálveraðum blokki, um einki annað verður sett í staðin sum t.d. øktar egnar inntøkur.
Og í øllum hesum fullveldistosi, sum er frammi, sakni eg avgjørt, hvar búskaparliga loysnin liggur. Um hon ikki bert skal byggja á danska vælvild við skiftisstuðuli og øðrum stuðuli, so bíða vit mong spent eftir, hvussu føroyska samfelagið mennir seg til ein búskap uttan ríkisstuðul og uttan minkandi vælferð. Ella fær formaðurin í okkara búskaparráði rætt, tá hann spáar eitt reallønarfall? Hvar eru ætlanir um eina vinnustrategi, sum gera Føroyar sjálvfíggjandi uttan hjálp úr Danmark Tað er hana vit bíða eftir.
Og so nyttar lítið at ferðast runt sum Gandhi á sinni við einum rokki og einari geit, hesaferð kanska við einum fjarðasnøri og einum haka og sannføra allar aðrar um, hvussu vit skipa okkara ?suverena? land fíggjarliga, uttan at geva okkum svarið.
Annars eru orðingarnar hjá Tjóðveldusflokkinum í parti 9 vónandi ikki annað enn ein kunning til stjórnina, um hvørjar ætlanir landsstýrið og samgongan hava um einar suverenar Føroyar. Eg vænti, at Føroya Løgting eigur fyrsta leik.
Viðbrekin búskapur
Harra formaður.
Fíggjarmálaráðharrin hevur upplýst, at yvirskotið í fjør var upp á 150 mió. kr., og at av hesum stavaðu 134 mió. kr. frá Føroya Banka., og at eitt framroknað yvirskot fyri 1998 gevur uml. 171 mió. kr. So hóast vit sleppa eitt sindur lættari komandi ár, so hava vit framvegis ein sera viðbreknan búskpap, sum ikki tolir serliga nógv hóttafall, áðrenn yvirskotið er vent til eitt hall.
Og hesi bæði árini hava verið framúr góð til fiskiskap, so her krevst skil og fastleiki. Men harumframt krevst nýhugsan, so vit fáa økt inntøkurnar til hetta samfelagið munandi, og tí er tað, vit mugu í gongd við eina langsiktaða vinnustrategi, sum økir inntøkur landskassans.
Vit kenna kongstankan hjá Fólkaflokkinum um eina generella lønarlækking, men hvat sigur vinstravongurin í Tjóðveldisflokkinum? Hvat er tykkara boð?
Vit vita, at nógvar íløgur liggja á láni, vit vita, at almannaveitingarnar eru afturúrsigldar, og samgongan ætlar sambært samgonguskjalinum at fremja fleiri skattalækkingar, so ta rásarúm, sum henda avtala gevur, kann lættliga fáa bein at ganga á.
Og vert er at leggja til merkis, at møguligt hall mugu vit sjálvi fíggja við lántøku. Hetta verður ikki sagt fyri at mála ein ávísan persón upp á veggin, men bert fyri at undirstrika, at okkara búskapur er sera sárbarur.
Harra formaður.
Tað er eitt ómetliga stórt aktiv fyri hesa avtalu, at allar tær bindingarnar, sum komu í 1992 og 1993 nú eru burtur. Bindingar, sum komu, tí vit høvdu eina stjórn, sum lítið og einki innlit hevði í føroysk viðurskiftu. Tíbetur sær sama stjórn í dag, at hesin hjálandapolitikkurin ikki kundi halda áfram. Í 1993 varð tingast um hvønn bygdaskúla, smáu sjúkrahúsini, valskipanina, Atlantic Airways, hvørja havn og hvørt berghol, og hvørt kilo av fiski skuldi góðkennast í forsætismálaráðnum, so tað má sigast, at tað er gleðiligt, at tað nú er vent í holuni. Men prísin fyri henda politikk hava vit goldið, og tað serliga Føroya Javnaðarflokkur. Tá var tað hugstoytandi, men í dag kennist tað sum ein lætti at verða loystir úr hesum hafti, sum vit tá lógu niðurbundnir við.
Eisini gevur hetta okkum sjálvum møguleikarnar aftur til sjálvir at skipa fyri á flestøllum økjum. Og í hesum fegnast vit sanniliga, tí hetta er ein fortreyt fyri víðari menning av hesum samfelagnum. Men við hesum frælsi fylgir eisini ein ábyrgd, og hana vóni eg, at vit eru búnir at taka á okkum.
Vit kunnu vónandi gera orðini hjá Skak Nielsen til skammar, men tað krevur áræði og fastleika. Og henda mugu vit hava, ikki tí, at aðrir krevja tað av okkum, men tí vit skylda okkum sjálvum og okkara eftirkomarum tað.
Harra formaður.
Uttan at taka nakað frá landsstýrinum í hennara hepnu hond í hesum samráðingum, so var tíðin komin til hesa uppgerð. Jørðin var taðað, og tíðin búgvin. Lat okkum vóna, at henda avtala kann verða eitt grundarlag, sum vit kunnu byggja víðari á, og at teir møguleikar, sum nú liggja opnir fyri okkum, verða brúktir til frama fyri land og fólk.
Hetta er gott stig fram á leiðina, men nú er ikki at sita ov leingi og renna møðina ella nýta sólina. Enn er langt niðan á røðina, men gøtan er ikki longur huld í mjørka og támi, tí røðin hómast heilt har uppi. Men um einstakir fjalmenn halda, at teir kunnu koma niðaná í einum lopi, so koma vit ikki stórt longri. Men við treystligari gongu nærkast.
Takk fyri.
Jóannes Eidesgaard, løgtingsmaður
