Hanus Kamban
----
Menniskjan er neyvan eintýdd. Heldur er hon sett saman av mongum eg-útgávum, sum eru ymiskar og kanska samstundis hava eitt felags grundeyðkenni. Hesir hamir trína fram á tilverunnar pall, í ellini tódnaðir og skarpir, á miðjum aldri frískir og búnir, á barnaárum ekkaleysir og leikandi. Stundum fær ein hug at síggja seg sjálvan í einum yngri leikparti. Hvat segði eg tá? Hvussu hugsaði eg? Hvørjar vóru mínar kenslur? Minnið er svikaligt, men tað eru brøv ella dagbøkur ikki. Og enn minni bandaðar upptøkur.
Hetta er tráðurin í tí stutta einmansleikinum Seinasta bandið hjá Krapp, frá 1958, eftir Samuel Beckett. Leikurin varð frumsýndur nú seinasta leygardag í Sjónleikarhúsinum, við Kára Øster sum Krapp, í leikstjórn, sum Hans Tórgarð hevur havt um hendur. Áskoðarin upplivir Krapp, sum hann nú er, á 69 ára aldri, sum hann var fyri einum mansaldri síðani, á 39 ára aldri – hendan yngra Krapp hoyra vit, varðveittan talandi á bandi – og sum hann var á uppaftur yngri árum. Leikurin er soleiðis skrivaður, at hann goymir í sær tríggjar fláir ella røddir, tann meira uttanveltað forteljandi Krapp, tann lýriska og næstan skaldaborna Krapp og Gamlakrapp, sum lítur aftur á sítt lív, eitt sindur gloymskur, heldur ilskur og ofta við vanvirðisliga burturkveistrandi tónalag.
Pallmyndin er eitt gamalt, slitið skriviborð, hvørs hurðar venda móti áskoðaranum. Á borðinum liggja dungar við gomlum bondum, hættisliga lagaðir upp. Hinumegin borðið situr Krapp, ein skeggvaksin gamal maður, hampuliga ílatin til tað, rættiliga væl greiddur. Hann situr og fjasast, hyggur nærsýntur at urinum, tekur ein lykil fram, fær hendur á eina banan, sum hann stingur í munnin, so hon dagar móti teimum ovfarnu áskoðarunum við ikki sørt reystum falliskum sveiggi. Krapp trilvar millum bondini, lurtar eftir onkrum broti, spolar aftur, spolar fram, kemur við viðmerkingum, tanlar okkurt orð (serliga orðið spoli hugtekur hann) og reikar stundum aftur í myrkrið aftast í hølinum, har ein hoyrir slurk, klirr frá gløsum og proppabrestir.
Takkað veri upptøkum og viðmerkingum fáa vit søguna hjá Krapp lagda fram í brotmyndum. Vit hoyra um nakrar útferðir, eitt nú eina til Eystrasalt. Eina ferð, fáa vit at vita, vóru Krapp og ein genta saman í einum prámi, dandandi á bárum, í sól. Vit fáa at vita um sjúkuna og deyðan hjá mammu Krapp, um eina sjúkrasystir, um ein hund, um ein svartan bólt. Men upp úr hesum savni av meira ella minni tilvildarligum staklutum daga tveir tilverumáttir – Verkið og Eros. Kunnu hesir máttir samstarva? Ella eiga teir kanska nettupp ikki at samvirka?
Hvussu er ella ikki, tykist okkara vinur Krapp ikki at hava borið manga hoybyrðuna heim í sína tilveruløðu, hvørki av Verksins ella Ástarinnar mørk. Tað skal tó sigast honum til rós, at hann hevur skrivað eitt verk. Men When I Paint My Masterpiece eftir Bob Dylan, sum er inngangur til framførsluna (og sum undirritaði hoyrdi fyrstu ferð í 1971 á eini minniligari plátu hjá The Band), tykist sipa til, at dreymaverkið hjá Krapp hoyrir framtíðini til.
Hvussu við manninum, sum skrivaði henda leikin? Ájú, vit halda okkum kenna hann, hann dagar á nethinnuni, hesin loftskotni, mjávaksni írin, hvørs døkki og strangi skuggi seinast í tjúgunum og fyrst í tríatiárunum í farnu øld fall, onkuntíð yvir túnini í Trinity College í Dublin og onkuntíð móti skjøldrunum á École Normale Supérieure í París. Hann undirvísti í nútíðar bókmentum og talaði franskt í Dublin, men enskt í París. Kaldur gjóstur, nakað berligt, tykist fleyra úr hesi persónsmensku. Ikki so undarligt, tá vit hugsa um Vladimir og Estragon í Bíða eftir Godot ella um Hamm í Endgame, skurrandi ringhamir, á veg út í onkisins ríki.
Og tó var hesin maður sjálvur neyvan nakar Estragon ella Hamm. Hann kom sum ungur at kenna James Joyce, og sat við meistarans borð, sum Paulus á sinni við Gamaliels føtur. Hann hevði stíl, gekk í stásiligum mótaklæðum, sum lógu tætt at kroppinum, og meira enn ein kvinna varð hugtikin av honum, ólukkuliga sjálvsagt. Eftir at annar heimsbardagi var brostin á, fór hann at virka í tí fronsku mótstøðurørsluni, og útinti har slík brøgd, at hann eftir kríggið fekk bæði Mótstøðumedaljuna og Croix de guerre. Men hetta tímdi hann ikki at tosa um.
Hvat hevur so hetta við Krapp at gera? Kanska ikki so lítið. Krapp hevur eina ferð í sínum lívi havt tað, sum Joyce rópti eina epifani – eina opinbering. Eina slíka hevði Beckett eisini. Tað ráddi um – varð honum sagt í hesi andkomu - ikki at endurtaka meistarans brøgd, men at finna eina aðra og øðrvísi leið, og tí setti lærusveinurin sítt dyggiliga NEI – ta berligu noktanina – upp ímóti tí heita, klingandi JA-num hjá Molly seinast í Ulysses. Men so oydnir og naknir hansara tekstir eru, kundi heldur ikki Beckett krógva tann bókmentaliga arv, hann hevði fingið. Í Seinasta Bandinum hjá Krapp er tað orðið krysolittur, sum bæði boðar frá hesum arvi og kanska er lykil til verksins hjarta. Orðið liggur ikki á hvørjum hissini vegamóti. Men vit finna tað í hesum broti, úr fimta tátti í Othello, har mórin - tá ið svikið hjá Jago verður avdúkað, og hann hómar sín óbøtiliga miss – tekur soleiðis til:
If heaven would make me such another world,
of one entire and perfect chrysolite
I´ld not have sold her for it.
Við øðrum orðum: eftir at hava kvalt Desdemonu, leggur Othello dýran við, at um hann fekk allan heimin, gjørdan úr einum fullkomnum gimsteini, hevði hann ikki selt gentuna. Trupulleikin er bara, hjá Krapp sum hjá Othello, at á lívsins knappaborði er ongin iðranarknøttur. Gjørt er gjørt.
Um uppsetingina av leikinum er at siga, at hon er varlig, hildin í teymum. Tað sama kann sigast um spælið. Krapp verður av viðmerkjarum stundum róptur landastrok, og soleiðis sum leikurin er skrivaður, kundi hann lættliga verið lýstur sum klovnur. Men tann Krapp, vit síggja her, er lýstur og leiktur við eini ávísari tign, hóast hann – gaman í - einaferð mundi gliðið á einum bananskali, og hóast hann handfer leidningar á heldur fesjutan hátt. Tað eydnast Kára Øster, við neyvum, professionelt tamdum spæli, at skapa eina sannførandi hugmynd av manni, sum bæði vil og ikki vil kennast við seg og sína lívsúrtøku. Sum hann situr har, tortrúgvin, ivaleyst við vaksandi kenning, ikki sørt vanvirðisliga lítandi aftur á tann meira álvarsama, lívsjáttandi Yngra Krapp, kundi hann kanska sagt sum skaldið:
Hvat at minnast. –
Hvar at finnast. –
Hvat at vinnast?
- Myrkur innast. –
Hetta kundi hann sagt, men hetta er tá ið saman um kemur ikki leiksins útsøgn. Tí heilar tríggjar ferðir spolar Krapp aftur og hoyrir tað undurvakra brotið, har hann er saman við síni unnustu í práminum, har tey liggja, vaggað av vatnsins aldum.
Krysolittur er ein dýrur steinur. Orðið merkir gullsteinur, men sjálvur steinurin er grønur. Sum lívið, sum grøðin, sum ein løta í einum prámi úti á einum vatni, millum veittrandi trø, í sælu, sum eitt tilverunnar ja. Onki at taka seg aftur í, ein “feril av meiningsloysi” loðar upp við henda Krapp, sum vit annars hitta í heilum á vertshúsum og vínstovum, bæði her um leiðir og í Dublin. Men leikurin um hann er – frá tí mikla Synjaranum – eitt bros og ein játtan.
Seinasta Bandið hjá Krapp. Leikrit: Samuel Beckett. Týðing: Kári Øster. Leikstjórn: Hans Tórgarð. Leikari: Kári Øster. Ljóðupptøka: Jákup Veyhe. Ljós: Hjalmar Holm og Sámal Clothier. Pallur. Hans Tórgarð og Kári Øster. Fyrisiting: Súsanna Tórgarð. Hjálparfólk: Hjálmar Dam og Poul Dávur Hammer. Foto: Maria G. Tórgarð. Plakat og leikskrá: Hans Tórgarð. Prent: Estra.
Gríma 2013.
