Dario Fo er ein kontroversiellur sjónleikahøvundi. Hann er altjóða viðurkendur fyri sína politisku satiru. Hansara speisemi og glantrileikir (farsur) minna um tær klassisku hjá Aristophanes. Hjá Dario Fo er evnið hugmyndafrøðislig álop á kapitalismuna, imperalismu og mutur í italsku stjørnuni. Soleiðis sæð hevur hann á ein hátt tikið upp arvin eftir politisku sjónleikunum hjá Bertold Brecht.
Dario Fo er føddur í 26. mars 1926 í San Giano, ein lítil býur við Lago Maggiore í landslutinum Varese. Faðirin Felice var sosialistur og leiðari á eini jarnbreytarstøð og spældi áhugasjónleik. Sum barn flutti familja frá einum býi til ein annan. Men helt Dario Fo fyri, mentanin var hin sama. Serligani lærdi Dario sum barn nógv av fiskimonnum og glasblásarunum, ið sótu á tavernaðum ella á piazza og søgdu frá fantastiskum søgum, ið endaðu sum ørligar fablar og politisk satira.
Dario Fo byrjaði at lesa til arkitekt, men gavst, júst áðrenn hann gjørdist liðugur. Frá 1941 til 1945 byrjaði hann at fáa áhuga fyri pallsmíð, og byrjaði at venja dialogar. Hann las Gramsci og Marx, saman við amerikanskum høvundum, og týðingar av Brecht, Mayakovsky og Lorca..
Dario Fo byrjaði sjálvur sum ungur sum sjónleikari, í speirekandi kabarettum. Hann skrivaði eina røð av borgarligum komediun. Borgarligar, tí tær tóku støði í, og vóru leiktar fyri miðalstættini.
Eftir annan heimsbardaga skuldi bæði sjónleikurin og filmurin úr Italia fáa sera stóra framgongd. Innan film var tað neorealisman, meðan innan sjónleik var tað piccoli teatri (smá leikhús), ið mentu hugtakið um eina senu, ið var hóskandi fyri flest fólk, ikki bert tey ríku.
Dario Fo tók eftir kríggið upp aftur lestur, men byrjaði longu sum lesandi at stuttleika sær við at siga frá søgum, júst sum tær hann hoyrdi sum barn. Hann arbeiddi stundum sum assistentur á eini arkitektastovu.
Speisemi er eitt vápn
Speisemi, serligani politisk satira er eitt sterkt amboð. Stjórnir kunnu fella av hesum, kríggj støðga og fangar kunnu vera latnir leysir av slíkum. Humor er ikki tespiligt vápn. Mangur man hava sannað, at ein hárhvøss og beinrakin tekning hjá t.d. Óla Petersen hevur meiri tyngd enn ein leypur av lesarabrøvum. At Pipar og Salt eru fólkaogn í Føroyum, tí teir viðgera føroyskar ur stereotypur.
Dario Fo í Føroyum
Dario Fo er framførdur fyrr í Føroyum, eins og hann er í øllum pørtum av heiminum. Dario Fo leikin "Sjeynda boð ? stjal eitt sindur minni" sá eg í Norðurlandahúsinum. Havi gloymt hvat hann snúði seg um, men minnist, at hann var absurdur og komiskur. Longu í sekstiárunum leikti Eyðun Johannessen Dario Fo leik í Føroyum, og síðani eru sera nógvir sýndir.
Jákup Veyhe hevur nú leikstjórnað hendan nýggja leikin. Við eru hópin av ungum leikarum, men mest ókend andlit. Eg fari ikki at sammeta hesar áhugaleikarar við teir hjá t.d. Grímu. Nú eg júst havi sæð hin stóra Per. Eg vil ikki seta meg at plaffa henda várliga unga talentmassa niður. Eg vil siga sum ummælarin Tom Kristensen helt, at man mátti ongantíð traðka á ein dunnuunga, tað kundi hent, at tað var ein H.C. Andersen, sagt um debu-tantar. Fólkini í Havnar Sjónleikarafelag, gera sítt besta. Tey spæla við hjartanum, og tað er altíð rós vert. Men hin vegin røkka trøðini ikki inn í himmalin.
Eg haldi týðingin er málsliga rættuligani ókonsekvent. Stundum tosa tey grótføroyskt, stundum flúgva danismurnar á pallinum. Men ringast er, at tey duga mangan ov illani føroyska úttalu, men tað er helst júst munurin á yrkisleikarum og áhugaleikarum. Eg havi hin vegin meiri hugin at sáa iva um Dario Fo heldur allan vegin í dag, sæð við modernaðum fagurfrøðisligum eygum, nú eg havi funnið fram til, at hann fekk virðisløn Nobels í bókmentum.
Hash eitt føroykst tabu
Søgan er bæði einføld og langt úti í senn. Dario Fo ger seg inná ein hin mest heilaga stovnin í italienska samfelaginum, eftir pávan og fótbóltin, ið er mamman. Hendan mamman (Beinta Clothier) er farin at roykja hash. Verri er at hon er farin at selja tað eisini, samstundis sum hon roykir hash dagin langan. Arbeiðið hevur hon mist, men leggur onki í tað. Sonurin Luigi er vinstravendur, men hevur ikki lætt við at góðtaka, at mamman og abbin eru teir stórstu hashseljarin í økinum. Ella at mamman er drønskeiv sum dagurin er langur. Eg haldi tað er eitt stuttligt evni tey hava kastað seg yvir, serligani í Føroyum, har hash er eitt tað størsta tabuevni aftaná sex og skitsofreni í familjuni.
Eg havi sæð fleiri Dario Fo leikir, men eg minnist eisini kensluna av, at Dario Fo við at viðgera samtíðarevni, kundu tykjast nakað avoldaður í dag. Tað sum var vilt, politiskt og progressivt í sjeytiárunum sýntist nakað naivt í dag. Che, Lenin og Marx eru ikki tey hottastu nøvnini her, eftir at vit eru komin víðari, heimurin er broyttur. Men tað ringasta var kenslan av, at onkur vildi prakka "allar tær røttu meiningarnar" oman á mítt tá blaðunga høvd, júst sum lærarnar í Studentaskúlanum, áðrenn Múrurin datt, DDR hvarv saman við meining-ini við teirra lívi. Hetta er sama kenslan man kann hava, um man lesir Fregnir, Information ella verður tvangsinnlagdur at hoyra eina andakt í sjónvarpinum við Jenis av Rana ? kundi eg sagt, um eg seti meg í samtíðarspeisama hornið eina løtu.
Politikur og list
Dario Fo var so kontroversiellur sjeytiárunum, at hann í ikki fekk visa til USA. Tá hann endiligani í 1986 kom til USA takkaði hann Ronaldi Reagan fyri at hava givið honum nógva umtalu, við júst ikki at lova honum inn í landið. Hjá Dario Fo er Amerika eitt hjálandaveldi. Hann var ikki bangin fyri at seta samansvørjingar á pall, millum Vatikanið, mafiuna, CIA. Alt er rotið, øll eru við uppá tað. Einstaklingurin hevur ikki ein kjans. Samfelagið hevur skyldina.
Hin vegin hevur Fo meiri enn bert speisemi og politik at bjóða uppá, hevði hann ikki, var hann gloymur, sum tey mongu politisku listarligu neyðareggini frá seksti- og sjeytiárunum.
Fo hevur røtur í Commedia dell'Arte og eitt ríkt repertoire av tragiskum og komiskum sinnaløgum og hegnigum dialogi. Sum ekstremt vinstravendur er einki heilagt hjá Fo, hann brúkar alt frá bíbilskum tekstum, til Shakespeare, Chekhov og brot úr lívinum hjá Giordano Bruno, Galileo Galilei tilsett sosialistiskan marengsbotn. Kann man ikki tola sosialistiska marengsbotnin er køkan mangan ikki etandi.
Millum vatnpípur, bong og eufori
Í hesum leikinum kemur ferð á søguna, tá systursonurin, ið er ein fasistoidur narkotikaløgreglumaður, kemur á gátt. Ferðin er altíð øgilig hjá Dario Fo, her hendir sera nógv. Dialogurin er skjótur og mangan sera beinrakin og ikki minst stuttligur. Gamla klichein um at Dario Fo fær okkum at flenna, men eisini at hugsa, er sonn. Men tá eg so seti meg at hugsa, eri eg at enda bert ikki samdur við Dario Fo.
Evni Dario Fo vil hava okkum at hugsa um her, er um drøgg í samfelagnum. At samfelagið skapar narkomanar, ið er nakað banalt. Kanska tað var klókt at siga slíkt í 1977, men í dag virkar hetta sum gamla skøvaða plátan " Det er samfundets skyld", ið TV2 sungu um. Alt í hesum heimi kann ikki skiljast við vinstravendari sosiologi.
Men tillukku Havnar Sjónleikarafelag við 85 ára degnum og við hesum leikinum. Vilja fólk hugna sær og flenna, er hesin leikurin eitt gott hugskot.
Einki er sum Mammusa gras. Atgongumerki kosta 100 krónur.
