Jens Christian Justinussen,
Montreal, Canada
?????????????????????????
Ímynda tær, at føroyingar knappliga bjóðaðu kinverjum at yvirtaka radarastøðina uppi á Sornfelli? Hon skal jú kanska takast niður allíkavæl. Afturfyri kundu vit fingið fría atgongd til kinesiska marknaðin ella kanska okkurt slag av menningarhjálp. Til dømis tekniska hjálp av onkrum slag. Teir hava jú hóast alt megnað at skotið eina mannaða rakett út í rúmdina.
Tað hevði nokk fingið amerikanarar, bretar og ikki minst danir at vaknað. Danir høvdu kanska verið nógv lagaligari til næstu forhandlingar um blokkstuðulin. Tann knappa milliardin, sum danir senda upp til Føroyar at venda hvørt ár, hevði neyvan havt so nógv uppá seg meir. Um ikki annað, so hevði tað gjørst meira greitt, hvat tað var danir gjalda fyri.
Hetta kunnu føroyingar ikki gera, tí vit ráða ikki yvir uttanríkispolitikkinum. Gott tað sama, heldur onkur sikkurt.
Men í Stillahavinum liggur Tonga, eitt oyggjaland, sum á meistarligan hátt hevur megnað at spælt stórveldini upp í móti hvørjum øðrum og á henda hátt vunnið sær nógvar búskaparligar fyrimunir. Undir kalda krígnum vóru tað USA og Sovjetsamveldi. Men nú Sovjetsamveldið er farið í søguna, eru tað Kina og Taiwan, sum kongurin í Tonga hevur spælt upp ímóti hvørjum øðrum. Og enn einaferð á við heilt fittum vinningi.
Í hesari grein endurgevur Jens Christian Justinussen eina samrøðu, hann hevði við Ron Crocombe, Professor Emeritus á Pacific University á Cook Oyggjunum, um fullveldi, menningarhjálp og stórveldi. Ron Crocombe tosar júst um, hvussu hesin leikur fer fram í nøkrum av pinkulondunum í Stillahavinum.
Spyr meg ikki, hvussu eg var endaður í Tonga, mitt í Stillahavinum. Men tað var eg altso. Og nu sæt eg inni á tí kinesisku ambassaduni og prátaði við ein kinesiskan umboðsmann. Eg varð bjóðaður inn í eitt stórt rúm. Høgt var til loftið og veggirnir vóru prýddir við alskyns kinesiskum málningum og kinesiskum teknum, sum eg ikki skilti nógv av. Við hurðina stóð ein yvirdimensioneraður vasi og á borðinum var dekkað upp við kinesiskum postalíni. Meðan vit prátaðu, kom ein kvinna innar og skonkti okkum grønt te.
Fyri fimm árum síðan var júst henda ambassadan, ja sami bygningur, ein taiwanesisk ambassada. Men so avgjørdi kongurin í Tonga at blaka Taiwan út og bjóða kinesisku stjórnini inn. Kina takkaði við at geva konginum ein landrovara, amfibiulandgongufar og fleiri útviklingsprogramm vórðu sett í verk fyri at økja um tekniska og økonomiska samstarvið millum Tonga og Kina. Eisini varð tosað um hernaðarligt samstarv; eitt nú vitjaði ein kinesiskur generalur í landinum.
Eg spurdi kinesiska umboðsmannin, hvørji áhugamálini hjá Kina vóru í Stillahavinum og serliga í Tonga.
Hann svaraði mær við einum spurningi: "Kennur tú til tað kinesisku støðuna til Taiwan?" Ja svarðaði eg, eg visti at Kina ikki viðurkendi Taiwan sum eitt sjálvstøðugt land og at teir metti Taiwan at vera en part av Kina.
Eg má viðganga, at ikki heilt skilti hvussu hansara spurningur var eitt svar uppá mín spurning um teirra áhugamál í Stillahavinum og eg helt, at hann royndi at tosa uttanum. Ikki fyrr enn vikur seinni, tá vit komu til Cook Oyggjarnar, gekk tað upp fyri mær, hvussu beinrakt hann í veruleikanum hevði svarað mær.
Cook Oyggjarnar hoyra til New Zealand og skipanin minnur ikki sørt um okkara heimastýrisskipan. Bert tann munur, at teir hava yvirtikið uttanríkispolikkin og kunnu sostatt forhandla við tey lond teir vilja og gera millumlanda avtalur sum teir vilja.
Fyri nøkrum árðum síðani spurdi kinesiska stjórnin, um tað var var nakað teir kundu gera fyri Cook Oyggjarnar. Stjórnin á Cook Oyggjumum svaraði, at teir høvdu brúk fyri einum nýggjum dómhúsi. Tað var í lagi, svaraðu kinverjar. So varð farið í gongd við at finna rætta sniðið og skjótt stóð eitt kinesiskt arbeiðslið í Raratonga klárt at fara í gong við byggjaríið. Tá húsið er liðugt, verður lykilin handaður stjórnini og í framtíðini kemur húsið at standa sum eitt symbol uppá "vinasambandið" millum Cook Oyggjarnar og Kina.
Fleiri onnur lond eru eisini til staðar á Coock Oyggjunum. Japan, Korea og Canada hava øll onkra menningarætlan koyrandi. Eisini Europæiska samveldi plagdi at veita menningarhjálp, men tók seg aftur fyri nøkrum árum síðani.
Á Cook Oyggjunum møtti eg Ron Crocombe, sum er professari á South Pacific University. Hann er serfrøðingur í uttanríkispolitikki í Stillahavinum og hevur granskað og skrivað nogv um hesi evni.
Eg ringdi til hann og segði at eg var úr Føroym og spurdi um hann hevði tíð til eitt stutt prát. "Tú ert tann fyrsti, eg nakrantíð havi tosað við, sum kemur úr Føroyum. Kom fram við í morgin klokkan 10:30", svaraði hann. Tað var ikki so lætt at finna fram, tí vegurin, har hann búði hevði einki navn. Tað var næstan sum at siga "Uppi í Garði" ella hjá Fíu í Mykinesi". Tað vita jú øll hvar er. Øll tyktust at kenna Ron Crockham so við at spyrja meg fram fann eg hansara hús og áðrenn eg visti av sat eg undir einari parasoll í havanum hjá honum. Ron var fryntligur og konan skonkti mær kaffi, meðan hønurnar runnu beini.
"Hvat vilt tú" spurdi Ron knappliga.
Eg greiddi honum frá at hetta var fyrstu ferð, eg var í Stillahavinum og at eg var bilsin yvir at síggja so nógv lond nærmast kappast um at veita menningarhjálp. Fátækadømi finnst ikki her, eingin gongur svangur, øll hava tak yvir høvdið og fólk koyra í japanskum bilum. Eg hevði onga neyð sæð nakrastani. Tvørturímóti er tað ein alment viðurkendur trupulleiki, at fólk eta ov nógv, eru ov feit og ikki fáa nokk av motion. Av tí sama eru hjartasjúkur, blóðtøppar og sukursjúka nógv útbreitt.
Eisini var eg bilsin av at Kina gav so nógva menningarhjálp. Hetta helt eg vera serliga løgið, tí Danmark gav Kina menningarhjálp. So fyri mær sá tað út sum um tey stóru londini kappaðust um at sleppa fram at at veita menningarhjálp. Tað var eisini eyðsæð, at motivini ikki kundu vera at hjálpa einum landi úr neyð og elendigheit. Tí har var eingin neyð og elendigheit. Nei, her var okkurt heilt annað á vási.
Hvussu ber tað til, at so nógv lond kappast um at veita menningarhjálp her í Stillahavinum?
RON: "Jú nógv lond kappast um at geva menningarhjálp. Um tað eru nógvir pengar, veit eg ikki. Tað avhongur av, hvat tú heldur vera hóskandi at geva í menningarhjálp. Tann einasta grundin til at tú ikki sær hetta fyribrigdið í Føroyum, er at tit eru ein partur av Danmark. Danmark tekur sær av tykkara uttanríkispolitikki og tí fáa tit ikki menningarhjálp úr øðrum londum".
"Um tit tóku tykkum av tykkara egna uttanríkispolitikki, so vildu fleiri lond knappliga vilja givið tykkum menningarhjálp".
"Menningarhjálp snýr seg fyrst og fremst um at tiltrekkja atkvøður í altjóða felagsskapum. Av tí at Danmark tekur sær av tykkara altjóða umboðan, hava tit ikki nakrar atkvøður at selja. Um tit ístaðin høvdu fullveldi, ella sjálvir tóku tykkum av tykkara uttanríkispolikki, so vildu einir 40 altjóðafelagsskapir frá Verðinsbankanum, FN, WHO, UNESCO, ILO, FIO til Altjóðaa Post Sambandið bankað á tykkara dyr. Hesir felagsskapir verða stýrdir við atkvøðum úr limalondunum. Lond vilja tí samla atkvøður til at fremja teirra áhugamál í felagsskapinum".
JC: Tað er altso ikki bara limaskapur í FN sum gevur einum landi atkvøður?
RON: "Allir altjóða felagsskapir, meiri enn 40 felagsskapir, hvar FN bert er ein av teimum. Tak til dømis WHO. Londini atkvøða um, hvør skal vera leiðari av felagsskapinum. Japan og Korea hava kappast um at fáa sín mann inn. Smátjóðir kunnu ikki bjóða seg fram, tí tær hava ikki ráð til tað lobbyvirksemi, sum er neyðugt fyri at fáa sín mann inn. Men Japan vildi hava leiðsluna og tað sama vildi Korea. Japan sendi eina delegatión vid 8 monnum til hvørt einasta land í Stillahavinum og Asia og royndu at yvirbevísa tey um at velja teirra mann, ístaðin fyri mannin hjá Korea. Tað sama gjørdi Korea."
"Sjálvandi segði eingin bart út, at teir komu fyri at keypa atkvøður. Ístaðin fyri søgdu teir, at teir komu fyri at vita, um tað var nakað teir kundu gera fyri at menna heilsuverkið. Og sum altíð fingu ráðharrarnir og konur teirra fríar ferðir til Japan og Korea". Onkuntíð plaga teir at siga við ein ráðharra, at teir hava brúk fyri hansara ráðgeving, tí hann er so vísur og týdningarmikil fyri teir og bjóða honum á eina ferð til teirra land. Hví heldur tú at teir hava brúk fyri hansara "ráðgeving"? Jú tí so kunna teir geva honum eitt klekkiligt konsulentgjald. Áðrenn hann atkvøður ? sjálvandi. Í Føroyum hava tit ikki sæð hetta fyribrigdið, tí tit ráða ikki yvir uttanríkispolitikkinum sjálvir.
JC: Kemur hetta eisini fyri her á Cook Oyggjunum?
RON: Sjálvandi
JC: Men Cook Oyggjarnar hava jú ikki fullveldi?
Ron: Tað er rætt, men Cook Oyggjarnar eru við í øllum hinum felagsskapunum: ASEAN Development bank, WHO, UNESCO, FAO. Hatta eru virðismiklar atkøður. Um Cook Oyggjarnar vildu inn í FN, so høvdu vit ikki havt stórvegis trupulleikar við tí.
JC: So hvat heldur Cook Oyggjunum aftur?
RON: Tað er ein spurningur um pengar. Tað kostar landinum umleið $5 mio. um árið at fara inn í FN. Tú mást hava ein ambassadør, og eini ambassadørhús í New York fært tú ikki fyri minni enn 3 - 4 mio. $. Tú mást hava eina skrivstovu. Ein ambassadørur má eisini hava chaufførar, bilar, skrivstovufólk, hetta og hatta, og tú má skipa fyri coctailpartys. Tað er øgiliga kostnaðarmikið. Og eingin lurtar eftir nøkrum í FN allíkavæl. Tað verður bert lurtað eftir USA, Kina og teimum stóru londunum.
Tú var bilsin yvir at onnur lond eru so áhugað í Cook Oyggjunum. Ein av orsøkunum er sum sagt, at Cook Oyggjarnar hava atkvøðurætt í altjóða felagsskapum. Og tað eru ein rúgva av altjóða felagsskapum. Eingin sigur beinleiðis, at tey vilja keypa okkara atkvøður og eingin viðgongur at tað er so. Men tær bíligastu atkvøðurnar eru tær frá teimun lítlu londunum. Um tú vilt ávirka India ? harragud. Ella Mexico. Tað hevði kostað øgiliga. Annaðhvørt í menningarhjálp, rættindi í sambandi við samráðingar ella við at geva teimun onkran fyrimun aftur fyri teirra atkvøðu fyri tað tú vil.
Tær mest virðismiklu atkvøðurnar eru tí tær frá teimum smáu londunum, tí fyri smáar íløgur kanst tú fáa tey til at broyta meining.
JC: Gongur hetta fyri seg aðrastaðni enn í Stillahavsoyggjunum?
Ron: Sjálvandi. Tað er søgan í Caribien, tað er søgan í Indiska havinum. Og eg eri vísur í, at íslendingar skilja hetta.
JC: So tú heldur, at í tí løtu, Føroyar byrja at taka sær av sínum egnu uttanríkisviðurskiftum, so verður alt annaðleiðis?
Ron: Ja, øll vildu roynt at komið inn.
JC: Hvussu hevði tað ávirkað Føroyar?
Hotellini vildu skjótt verið full, tí øll lond vildu sent teirra embætismenn í uttanríkismálum at vitja tykkum og vísa áhuga í tykkara viðurskiftum. Um tit gerast ein tjóð við fullveldi, so vildu allir altjóða felagsskapir viljað havt eina verkætlan í tykkara landi. Og tað ber við sær, at fólk koma inn og út, og pengar skulu nýtast til projekt o.s.fr.
JC: Eitt, sum hevur hildið føroyingum aftur í at slíta frá Danmark og blíva sjálvstøðug tjóð er, at teir eru bangnir fyri at missa blokk stuðulin.
Ron: Hví?
JC: Tí um Føroyar slíta, so er eingin orsøk hjá dønum at stuðla føroyingum fíggjarliga longur.
Ron: Hví ikki?
JC: Tí so er vit ikki ein partur av Danmark meira.
Ron: Ofta økist stuðulin úr móðurlandinum, eftir at landið tekur fullveldi.
JC: Hvat er teirra motivation fyri at gera tað?
RON: Fyrst og fremst, so vildi Danmark havt tvær atkvøður í altjóða felagsskapum. Um Føroyar eru tætt knýttar at Danmark, so kundu tit atkvøtt saman í flestu viðurskiftum.
Spurningarnir byrjaðu at rapla úr mær, men áðrenn eg visti av, vóru meir enn tveir tímar farnir og eg hevði lovað Ron Crocombe, at samrøðan ikki fór at taka alt ov nógva tíð. Men nú var tíðin flogin avstað og Ron var næstan ikki til at stegða aftur. So tað var kanska ikki so galið kortini. Eg dittaði mær at seta seinasta spurningin.
JC: Um vit nú ímynda okkum, at tú var settur av landsins myndugleikum í Føroyum og teir spurdu teg, hvat fer at henda, um føroyingar gerast sjálvstøðugir? Hvat hevði tú svarað?
Ron: Eg veit ikki. Eg veit ikki nokk um samanhangin-kontextin har uppi hjá tykkum. Eg kenni ikki allar faktorarnar, sum spæla inn. Hvør hevur brúk fyri tykkara fiski? Hvør hevur tørv á tykkara (militær) strategiska øki? Hvør hevur brúk fyri tykkara atkvøðurætti og fyri hvat? Alt hatta má man vita.
Eg takkaði Ron fyri hansara tíð og leitaði mær aftur inn á hotellið.
Endiliga byrjar tað heila at fella uppá pláss. Atkvøðurættur í altjóða felagsskapum var svarið. Tað var ein av meginorsøkunum til, at Kina hevði víst Tonga so nógvan áhuga. Nú skilti eg, hví kinesiski umboðmaðurin í Tonga hevði svarað mær við einum spurningi.
Við at geva menningarhjálp til pinkulond í Stillahavinum, hava kinverjar vunnið sær fleiri lond sum ikki gótaka Taiwan í FN.
Hann royndi ikki at tosa uttanum, sum eg í fyrstani helt. Tvørturímóti hevði hann svarað mær so direkta, sum diplomatur nú einaferð yvirhøvur kann gera. Hvør veit, kanska fara vit at síggja kinverjar á Sornfelli aftur fyri ein nýggjan flogvøll? Og hvør veit, kanska fara vit at dúva upp á menningarhjálp, ístaðin fyri blokkstuðul einaferð í framtíðini? Ja, hvør veit.
??????????
Sjónarmið hjá Ron Crocham í stuttum
Nógv stór lond geva pinkulondum menningarhjálp fyri at vinna tey á teirra síðu og fáa tey at atkvøða fyri tí tey vilja hava framt í altjóða felagsskapun.
Tað finnast umleið 40 altjóða felagsskapir (WHO, UNESCO o.s.fr.) sum verða stýrdir við atkvøðum úr limalondunum. Eitt land - ein atkvøða. Hvussu kann eitt land fremja síni áhugamál í hesum felagsskapum? Jú, við menningarhjálp at vinna onnur lond á teirra síðu. Her koma smátjóðir inn í myndina, tí tað er lættari og nógv bíligari at ávirka eitt pinkuland sum Tonga, enn eitt risastórt land sum India. Eitt nú hevur Japan veitt nógva hjálp til Tonga, fyri at fá teir til at atkvøða fyri hvalaveiðu í Stillahavinum. Kina hevur veitt Tonga hjálp, so teir ikki viðurkenna Taiwan í FN høpi.
Sjónarmiðið hjá Ron Crocahm er, at einasta orsøkin til at vit ikki síggja hetta fyribrigdið í Føroyum, er, at Danmark tekur sær av uttanríkispolitikkinum og at Føroyar tí ikki hava nakra atkvøðu í altjóða felagsskapum. Vit hava stutt sagt onga atkvøðu at selja. Um Føroyar fáa fullveldi ella yvirtaka uttanríkispolitikkin og harvið fáa atkvøðurætt í altjóða felagsskapum, so vilja fleiri lond knappliga vísa áhuga fyri okkara landi og hava okkurt "projekt" í Føroyum. "Eg eri vísur í, at íslendingar hava skilt hetta", segði Ron Crocham.
