Hví hava vit karakterstigar?

Tíðargrein í Sosialinum 5. mars: 

Karakterir gera, at næm­­ing­ar læra ikki at fáa djúpt inn­lit; kar­ak­ter­ir elva ikki til krit­iska hugsan ella fakligan áhuga; og teir leggja ikki upp til sam­starv. Nógv gransking vísir, at kar­­ak­­ter­gev­ing er skaðilig fyri lær­­ing, og tí áttu vit at gjørt upp við hesa siðvenju. At karakterir verða givnir eftir lokna út­búgv­ing, er helst eitt slag av “ne­c­ess­ary evil”. Stóri trupulleikin er, at kar­ak­terir verða givnir í ó­lukk­u­mát fyri avrik hjá næmingum, með­an teir læra.

Karakterir og karakterstigar eru nýggj fyribrigdi. Teir komu fram sum avleiðing av íd­n­að­ar­koll­velt­ingini og eini vaksandi bu­r­e­aukratisering. Tað var ikki við lær­ing fyri eyga, men heldur av leti, at kar­akterstigar vórðu upp­funn­ir.

Í 1785 skrivar rektarin á Yale, at hann hevur býtt studentar, sum møttu til próvtøku, í 4 bólkar: teir bestu, teir næstbestu, teir verru og teir ringastu. Hetta er kanska fyrstu ferð, at karakterir eru givn­ir á hægri skúla í USA. Trý ár seinni kom fyrsti karakterstigin á un­i­ver­s­i­tet­inum í Keyp­mann­a­havn – hann hevði 5 stig.

Í Cambridge í Onglandi byrjaði lær­arin William Farish at geva kar­akterir í 1792. At læra næm­ing­ar­nar at kenna tók ov nógva tíð frá honum, tí tað kravdi, at hann setti seg inn í, hvat teir skiltu, og hvussu teir lærdu. Nú var ikki long­ur neyðugt hjá honum at geva sær far um, hvat næm­ing­ar­nir hugsaðu, og hvat teir skiltu. Kar­ak­te­rskipanin gjørdi tað fyri hann.

Karakterstigar komu fram yms­a­staðni ­um somu tíð, og tað var ikki av tilvild. Karakterlíkar skip­anir vóru longu gjørdar fyri ar­beiðs­menn í verksmiðjum fyri at vita, um vørurnar høvdu tann stand­ard, ið kravdist. Í kjal­ar­vørr­i­num av ídnaðarkollveltiningini kom karakterkollveltingin í skúl­u­num.

Í 19. øld kom ferð á at gera kar­ak­ter­stigar. Ug-stigin í Danmark kom í 1805 – hann hevði 6 stig. Í 1830’u­num varð farið at seta tøl á kar­ak­te­r­irnar, og í 1845 vórðu tøl sett á Ug-stigan, sum síðani varð nevnd­ur Ørsted-stigin.

Aðrastaðni vóru ymiskir karak­terstigar royndir í 19. øld. Síðst í øldini varð ABCDEF-stigin upp­funnin. Mark Durm, ið hevur kann­að karakterstigar í søguni, kem­ur til ta niðurstøðu, at henda søg­an er merkt av, at skúlar og mynd­ug­leikar trilva seg fram í blind­um.

Í 1963 kom 13-stigin, og varð sett­ur í verk árini aftaná, fyrst í real­skúl­a­num og á miðnámi og seinni á hægri námi. Hann var linju­beinur, og tískil øðrvísi enn Ør­sted-stigin. 

##med3##

7-trinstigin

Tað høpisleysa við karakterum verð­ur serliga sjónligt, tá ið vit skifta frá einum karakterstiga til ann­an. Eitt dømi um hetta er, tá ið vit fóru frá 13-stiganum til 7-trin­stigan. Mentamálaráðið skip­aði fyri ráðstevnu í Norð­ur­land­a­húsinum 25. august 2008. End­a­málið var at greiða lærarum frá, hví vit í Føroyum skuldu hava tann nýggja 7-trinstigan, sum varð settur í verk í Danmark framm­an­und­an. 

Ein fyrilestrahaldari segði, at lýs­­ing­arnar av karakterum í 13-stig­­­anum vóru óhepnar, og nevndi 10 sum dømi: 10 gives for den ud­­mærk­ede, men noget rut­i­ne­prægede præstation (av hand­a­hógvi merkt avrik). Eg lendi í Vág­um í gjár, segði hann, og var fegin um, at flogskiparin hevði eina av hand­a­hógvi merkta lending, og ikki fann upp á nakað sjálv­støð­ugt. 

Henda søgan varð brúkt sum grund­geving fyri, at 13-stigin ikki long­ur var tíðarhóskandi. Søgan hev­ur síðani elvt til kjak millum lær­ar­ar. Summi føra fram, at næm­ing­ar á miðnámi eru ikki flog­skip­arar, og vit mugu eisini geva høg met fyri tað originala og gen­iala. Lýsingar av kar­ak­ter­u­num í 7-trinstiganum bera brá av, at tað ræður um ikki at gera feilir – í tráð við søguna um lendingina í Vág­um.

Á somu ráðstevnu greiddi ein ann­ar frá, at 7-trinstigin var neyð­ug­ur, tí hann samsvaraði við ECTS-stigan: A, B, C, D, E, Fx, F. Hann fór at gera tað lættari hjá donsk­um og føroyskum næm­ing­um at søkja á hægri lærustovnar í lond­um, sum ikki skiltu 13-stigan. Ein áhoyrari spurdi, hví 7-trin­stig­in so var í tølum og ikki bara bók­stav­um. Svarið var: Det er fordi vi vil kun­ne regne et gennemsnit. Men hví tey vildu tað, kom hann ikki nærri inn á. Orsøkin er helst, at hægri lærustovnar tíma ikki at lesa mið­námsprógvini hjá um­søkj­­ar­um, men lata eitt miðal¬tal gera av, um næmingar koma inn á út­búgv­ing­ar­nar ella ikki. Eins og hjá let­inginum William Farish er kar­a­k­ter­skip­anin ein umbering til at sleppa undan at gera hetta ar­beiði til lítar.

Ein áhoyrari spurdi, hví tølini í 7-trin­stiganum eru so løgin: 12, 10, 7, 4, 02, 00, -3. Hví sigur man ikki bara ein stigi frá 0 til 6 ella frá 1 til 7? Svar­ið var, at man miðar eftir ein­um normalbýti, har 7 er miðj­an, og so eru tveir karakterir báð­u­megin 7-talið, og tá eru metini 00 og -3 ikki tald við. Intervallini í­m­illum karakterirnar eru ásett út frá hesum. Men tað skuldi ikki ver­ið neyðugt, tí normalbýti sipar til títt­leikan av karakterunum, so­leið­is at intervallini kundu verið líka stór. Tí var viðkomandi at spyrja, hví 7-trinstigin ikki bara var frá 0 til 6 ella frá 1 til 7.

Karakterstigar í øðrum londum

Í øðrum londum eru kar­ak­ter­stig­ar rættiliga ymiskir. Í summ­um londum eru ikki somu stigar gald­a­ndi á miðnámi og hægri námi. Eisini broyta londini ofta kar­ak­ter­stigar. Í talvuni  eru nøk­ur dømi um karakterstigar á mið­námi.

Sí talvuna niðanfyri:

##med2##

Stigarnir hava millum 5 og 21 trin; og sjálvt stigar við líka nógv­um trinum eru truplir at sam­an­bera, tí markið fyri staðið er ikki tað sama. Í summum londum er hetta mark ikki knívskorið, tí tey skilja ímillum at fáa prógv og at sleppa víðari.

Tá ið vit kanna søguna um kar­ak­ter­stigar, hvussu teir eru broytt­ir, og hvussu ymiskir teir  eru í ym­iskum londum í dag, er ni­ð­ur­støðan, at eingin kar­ak­ter­stigi er tann rætti. Øll trilva seg fram í blindum, og hvørja ferð ein nýggj­ur stigi hevur verið royndur eina tíð, koma atfinningar, og so kem­ur ein nýggjur stigi, sum held­ur ikki er tann rætti.

Hava karakterstigarnir verið til nakra nyttu?

Hetta kundi bent á, at karakterir og kar­ak­terstigar hoyra ikki heima í undirvísing og læring. Eitt er, at karakterir verða brúkt­ir til summativa meting: at skriva endalig prógv. Annað er, at kar­ak­terir verða brúktir at meta um avrik hjá næming¬um, með­an teir læra. Nógv gransking sein­astu 30 árini vísir, at tað er skað­i­ligt fyri læringina at døma næm­ingin, meðan hann er í ferð við at læra. Dømi um granskarar og høv­und­ar, ið hava skrivað um hetta, eru: Ruth Butler, Paul Black, Dylan Wiliam, Alfie Kohn, Starr Sackstein og Mark Barnes.

Vit gera tað kortini, tí ilt er at sleppa av við gamlar vanar. Ein onn­ur orsøk er, at tað er ásett við lóg, at vit skulu geva støðu¬met ella árs­met, sjálvt um fakið ikki er enda­ligt. Ein triðja orsøk er, at næm­ing­arnir vilja hava karakterir fyri at vita, hvar teir flóta, sum tik­ið verður til.

Men tað er púra óneyðugt at brúka ein karakter at fortelja ein­um næmingi, hvar hann flýtur. Kar­ak­terurin sigur næstan einki. Her er tað aftur letin, sum spøkir. Tað er lættari at skriva eitt tal, enn at seta seg inn í, hvar næm­ing­urin er í læringstilgongdini. 

Góðir næmingar vilja hava kar­ak­terir, tí teir eru vanir við hetta frá framhaldsdeildini, og hava brúk fyri viðurkenning. Hetta er ikki sunt, tí henda við­ur­kenn­ing frá øðrum er treytað av, at ein er betri enn onnur. Tað hev­ur nógv størri týdning, at ein við­ur­kennir seg sjálvan, sum ein er.

Karakterir geva ikki næm­ing­um djúpt innlit, men fáa teir held­ur at læra at endurgeva úr læru¬bókum. Karakterir eggja ikki til kritiska hugsan. Heldur ikki stimbra karakterir til størri á­huga fyri faki¬num, og teir fremja ikki samstarv, men kap­p­ing. Saman við standardiseraðum før­leika¬málum forða karakterir fyri kreativari hugsan.

Karakterir á miðnámi, serliga próv­tøkur, mangla validitet og rel­i­a­bilitet, tí vit leggja størri dent á, at næmingar hava ávísa atferð, enn at teir fáa veruliga fatan. Hetta er ikki komið við 7-trin­stig­a­num, men hann hevur ikki gjørt tað betri, tí nú stendur  beinleiðis, at tað ræður um ikki at gera mis­tøk. Í læringini kann tað vera gott at gera feilir og brølarar, sum ein kann læra av. Ein fyrrverandi næm­ingur sigur soleiðis: 

Eg fekk 11 í hesum fakinum, men eg skilti ikki tað, sum eg gjørdi. Eg lærdi meg bara at svara so­leiðis, sum lærarin lærdi okk­um, at vit skuldu gera til próv­tøk­u­na. 

Og hetta er ikki eindømi. Næm­i­ngar læra ikki beinleiðis – teir læra seg at fáa góðar kar­ak­ter­ir – og skúlin dumpar.

Fólk, ið eru øðrvísi, og ikki passa inn í tann standard¬iseraða skúl­an, fáa vánalig met, hóast tey hava stórt potentiali. Men ikki øll lata seg ikki tøla av vánaligum met­um. Nógv dømi eru um fólk, sum fingu vánalig met í skúla­num, men seinni gjørdu seg gald­andi. John B. Gurdon (f. 1933) er ein av teimum. Tá ið hann gekk á Et­on Boarding School, skrivaði lær­arin í Science eitt ummæli um hann (1949), sum var so vánaligt, at hann bleiv flokkaður niðast í­millum teir vánaligastu næm­ing­ar­nar í sínum árgangi, og at hann slapp ikki at hava nakað nátt­úr­u­vís­ind­aligt ­fak tey næstu árini á skúl­a­num. Kortini eydnaðist hon­um at sleppa inn á University of Ox­ford, og í 2012 fekk hann No­bel-prísin í fysiologi/medisini.

Men onnur, sum fáa vánalig met, halda, at so eru tey einki verd, og so loysir seg ikki at royna at blíva betri. Fyri tey, sum fáa góð­ar karakterir, er tað kanska gott. Men fyri tey, sum fáa ván­a­ligar karakterir, og tí missa trúnna á egin evni, eru karakterirnir ein van­lukka. Og samfelagið missir nógv, tí menniskja¬lig evni og til­feingi ikki verða gagnnýtt.

Spurningurin, um vit skulu hava ein karakterstiga ella annan, fyllir nógv. Men tað hevur ikki týdn­ing, um ein karakterstigi hev­ur 5 ella 10 trin. Tað hevur týdn­ing, at vit eru greið um, hvussu karakterir skaða og forða fyri læring, og hvussu teir oyð­i­leggja lívið hjá evnaríkum næm­ing­um, sum onkursvegna ikki passa inn í skúlaskipanina.