Uni Holm Johannesen
-----
Ábendingar høvdu verið leingi, men tann 15. desember 2010 varð illgrunin váttaður, tá Sosialurin kom á gøtuna við feskari veljarakanning. Dómurin varð feldur. Í Kvíggjartúni á Argjum sat formaðurin, Jóannes Eidesgaard, við nýprentaða tíðindablaðnum, ásannandi at veljararnir góvu sínum flokki ein frammaná.
Flokkurin, hann stjórnaði, var í kreppu. Úrslitið talaði sítt greiða mál. Javnaðarflokkurin hevði mist fótafestið. Undirtøkan var søguliga lág. Ikki síðani 1932 hevði Javnaðarflokkurin fingið so lítla undirtøku, sum flokkurin hevði í hesari veljarakanningini. Bara 14,4 prosent ætlaðu sær at atkvøða fyri flokkinum.
Ein flokkur í spønum, var heitið á oddagreinini í blaðnum henda seinnapartin.
– Fyri Javnaðarflokkin er katastrofan so stór, at um flokkurin ikki ger onkrar grundleggjandi broytingar her og nú, so kann hann tað sama pakka saman. Tað hevur so at siga bara gingið afturá hjá flokkinum, síðani Jóannes Eidesgaard tók við sum formaður, skrivaði ábyrgdarblaðstjórin Eirikur Lindenskov.
Kósin, sum Eidesgaard hevði sett, hevði elvt til mikla øsing í baklandinum. Floksleiðslan fekk javnan av grovfílini. Tónin var harður. Politiska kósin var fremmand. Javnaðarflokkurin førdi ikki javnaðarpolitikk. Tað var trupult at síggja mun á Javnaðarflokkinum og borgarligu flokkunum. Eingin greið støða var tikin til ríkisrættarliga spurningin. Flokkurin hevði góðtikið privatiseringar og skattalættar, men gav samstundis tekin um, at tað bar ikki til at varðveita støðið á vælferðarsamfelagnum. Eitt nú varð stuðulin til heilivág skerdur, deild 1 á psykiatrisku deild varð latin aftur vegna sparingar, og fyrilit varð ikki fyri vánaligu korununum hjá børnum og ungum við serligum tørvi.
Javnaðardansurin hevði mist stevið, og tað var trupult at sissa revsandi røddirnar.
– Vit hava ikki dugað at selt okkara boðskap, var fáliga afturvendandi umberingin hjá floksformanninum, sum hevði hildið um stýrisvølin í Javnaðarflokkinum í 15 ár.
Tað hevði áneyðir at venda rákinum. Grundleggjandi broytingarnar komu eisini skjótt. Tveir mánaðir seinni, fríggjakvøldið 18. februar, var tíðindafundur á Hotel Hafnia. Har boðaði Jóannes Eidesgaard frá, at hann legði frá sær bæði sum floksformaður og landsstýrismaður í fíggjarmálum. Avloysarin var 38 ára gamli Aksel V. Johannesen. Aksel kom sum eitt skot inn á politiska pallin í 2008. 30 ár eftir, at gamla javnaðarkempan, Vilhelm Johannesen, varð tilnevndur landsstýrismaður í millum annað heilsumálum, uttan at vera valdur tingmaður, tók sonurin við starvinum, somuleiðis uttan at vera valdur tingmaður. Trý ár seinni gjørdist hann formaður í flokkinum. Tá batnar.
Eitt nýtt ættarlið. Og byrjanin til eitt nýtt tíðarskeið. Tað vóru yvirskriftirnar, tá Aksel V. Johannesen fór til verka. Hann elti ikki slóðina hjá sínum undanmanni. Javnaðarflokkurin skuldi nú halda rimmarfast um sosialdemokratisku røturnar. Broytingarnar skuldu koma frá grasrótunum í flokkinum. Javnaðarflokkurin skuldi aftur til vinstru og á sambandsbógvin sum samríkisflokkur. Flokkurin skuldi hava samband við fakfelagsrørsluna, tí stættarstríðið var ikki av, sum Jóannes Eidesgaard hevði ført fram sjey ár frammanundan.
Tað vísti seg at taka væl styttri tíð enn væntað at fáa Javnaðarflokkin aftur á føtur. Seinastu 12 mánaðirnar hevur Javnaðarflokkurin verið størstur í veljarakanningum. Men hvat er hent?
Spurningurin hevur einki einfalt svar.
Øðrvísi formaður
Tað var skjótt, at Aksel V. Johannesen vann sær viðurkenning. Hann er av góðum javnaðarbergi brotin, og vísti seg eisini at vera væl grundaður ideologiskt á vinstravonginum í eini tíð, tá Javnaðarflokkurin var í samleikakreppu. Dámligur og hóvsamur var hann í politiskum kjaki, og hann dugdi mest sum altíð at svara fyri seg, vóru skoðsmálini.
Í mong ár vóru annars greið tekin um, at fyrrverandi sjónvarpsmaðurin John Johannessen fór at taka við sum javnaðarovasti eftir Jóannes Eidesgaard. 26 ára gamal var hann stóra stjørnuskotið á javnaðarlistanum á løgtingsvalinum í 2004. Javnaðarkrúnprinsurin fekk tó ongantíð væntaða leiklutin. Hansara máttur í flokkinum viknaði við árunum.
Tá Jóannes takkaði fyri seg, varð skjótt greitt, hvør eftirmaðurin skuldi vera. Leygardagin 5. mars í 2011 varð Aksel V. Johannesen valdur til formann.
Sjey mánaðir seinni fekk Javnaðarflokkurin einki serligt úrslit á løgtingsvalinum, hóast tað var væl frægari enn veljarakanningar bendu á mánaðir frammanundan. Tað eydnaðist heldur ikki flokkinum at sleppa í samgongu eftir minnilutasamgonguna við Sambandsflokkin og Tjóðveldi. Luturin hjá flokkinum er nú í andstøðu, samstundis sum Kaj Leo Johannesen, løgmaður, og Fólkaflokkurin hava snarað sína politiska kumpass til høgru.
Jóannes Eidesgaard langaði út eftir báðum andstøðuleiðarunum í tíðargrein fyri einum ári síðan. Teir minna mest um sunnudagsskúladreingir, sum næstan umbera seg, tá teir tala makthavarunum ímóti, var ábreiðslan hjá gamla formanninum av Tvøroyri.
Úr Havn var Aksel V. Johannesen skjótur at svara ákæruni. Sum persónar vóru hann og Jóannes Eidesgaard ymiskir. Hann ætlaði sær at vinna fram við skilagóðum sjónarmiðum. Hóvliga kom flokkurin eins langt, segði hann.
Men tað er ikki einasti munurin. Uni Arge, journalistur og rithøvundur, heldur, at við formansskiftinum framdi Javnaðarflokkurin eitt ættarliðsskifti, sum gav flokkinum ein nýggjan profil.
– Jóannes var ein markantur formaður, sum dugdi væl at bera síni sjónarmið fram, men tá hann ikki gjørdist løgmaður aftur, viknaðu bæði hann og flokkurin. Hann hevði tá rokkið sínum evsta máli at gerast løgmaður, og tørvur var á endurnýgging. Aksel fekk 1200 atkvøður á valinum í 2011, so persónliga hevur hann stórt álit millum veljararnar. Hann tosar greitt, tá hann finst at samgonguni, og vísir, at hann hevur tamarhald á teimum politisku og búskaparligu samanhangunum. Løtan hevur eisini verið honum lagalig, tí aldrin hevur so høgravendur politikkur verið førdur í Føroyum. Tað er ein gáva til ein sosialdemokratisan formann, sum skal endurreisa sín flokk, sigur Uni Arge.
Høgrasnaringin
At ein óvæntað høgrasnaring er farin fram, meðan Javnaðarflokkurin hevur verið í andstøðu, er ein av meginorsøkunum til, at flokkurin hevur so stóra undirtøku nú. Andstøðan hevur verið virkin við alternativum uppskotum til uppskotini hjá samgonguni, men hevur talað fyri deyvum oyrum. Uppskotini hjá Javnaðarflokkinum, Tjóðveldi og Framsókn hava ikki rinið við hjá samgonguni. Løgtingið hevur av somu orsøk arbeitt í tveimum bólkum.
Flatskatturin, forskattingin av pensjónum og avtøkan av Landsbankanum eru bestu dømi um tað. Andstøðan hevur lovað, at verandi skattaskipan og avtøkan av Landsbankanum eru bara fyribils. So skjótt henda samgongan er farin frá, verða hesar samtyktirnar broyttar aftur.
Stjórnmálafrøðingurin og journalisturin Beinta Løwe heldur, at tað eru bæði borgarligi politikkurin hjá samgonguni,og politikkurin hjá Javnaðarflokkinum, sum eru orsøk til, at flokkurin stendur seg so væl í veljarakanningum nú. Fólk eru ovfarin av, at politikkurin hjá samgonguni er so borgarligur, sum hann er. Tað elvir í sjálvum sær til, at veljarar flyta frá samgonguflokkunum til Javnaðarflokkin, sum verður eitt sjálvsagt alternativ á vinstravonginum.
– Tað er politikkurin hjá samgonguni, sum fær Javnaðarflokkin at stíga fram sum ein javnaðarflokkur, heldur enn Javnaðarflokkurin í sjálvum sær. Hinvegin megnar Javnaðarflokkurin betur at gera vart við seg sum ein javnaðarflokkur nú enn í ABC-samgonguni, tá hann hevði ilt við at føra javnaðarpolitikk, sigur Beinta Løwe.
Hon heldur ikki, at Javnaðarflokkurin er nýskapandi sammett við hinar flokkarnar. Aksel V. Johannesen hevur markerað flokkin sum ein sambandssinnaðan flokk á vinstravonginum, og tað ger, at flokkurin fær eisini fatur á sambandsveljarum, sum hella til vinstravongin, men ikki til loysingarvongin.
– Tær atkvøðurnar, ið Javnaðarflokkurin misti til Sambandsflokkin á løgtingsvalinum seinast, eru farnar aftur til Javnaðarflokkin eftir valið, sigur Beinta Løwe, sum minnir á, at tað er munandi lættari hjá Javnaðarflokkinum at reka reinan og góðan flokspolitikk, tá flokkurin er í andstøðu. Flokstrúgvu orðini síggjast sjáldan í úrslitum, tí ávirkanin er lítil og eingin.
Av stóru andstøðuflokkunum er tað Tjóðveldi, sum hevur verið meira virkin og ágangandi, men Hoydal, Háfoss og hini hava ikki havt somu framgongd í veljarakanningum sum Javnaðarflokkurin. Stjórnmálafrøðingurin Hallbera West heldur, at Tjóðveldi sum flokkur er ikki eins greiður á vinstra-høgra ásanum, og tað er helst ein vansi í hesum borgarligu tíðum. Tjóðveldi hevur í sínum orðalagi fremst av øllum valt at raðfesta týdningin av sjálvræði og fullveldi.
– Fyrimunurin við hesum er, at Tjóðveldi er munandi greiðari á samband-loysing ásanum enn hinir flokkarnir. Vansin er, at tjóðskaparmálið er ikki í sama mun á politisku dagskránni, og tað er tí ivasamt, um flokkurin kann ganga meira fram í hesum døgum. Politiska kjakið her og aðrastaðni snýr seg fyri tað mesta um fíggjarkreppu og undirskot, sum ikki eru fremjandi fyri ambitiónir um framstig á sjálvstýriskós, sigur hon.
Vónbrotnir útisiglarar
Tað var við lyftum um broytingar í skattaskipanini, at Javnaðarflokkurin brynjaði seg til løgtingsvalið í 2011. Tað var kortini ikki uppskotið um skattalættan, men ætlanin at áleggja útisiglarum ein skatt, sum fekk javnaðarveljarar upp úr stólinum. Eitt uppskot, sum stygdi nógvar veljarar. Men við samtyktini av flatskattinum og forskattingini av pensjónum kom vinstra-høgra ásin aftur í miðdepilin, vísir Hallbera West á.
– Dagsskráin hóskar Javnaðarflokkinum væl, og hann hevur gjørt nógv burtur úr sjónarmiðunum um skattamál og fíggjarmál. Framgongdin bendir eisini á, at Javnaðarflokkurin hevur funnið sítt tilverugrundarlag aftur eftir tiltiknu orðingina hjá Jóannesi Eidesgaard um, at stættastríðið er av, sigur hon.
Áleið ein mánað fyri løgtingsvalið í 2011 samtykti Javnaðarflokkurin á landsstevnu, at flokkurin fór at stríðast fyri at áseta eitt tilfeingisgjald fyri rættindini í fiskivinnuni. Henrik Old var skjótur at tala at. Hann segði seg undir ongum umstøðum taka undir við katastrofala fiskivinnupolitikkinum hjá flokkinum, sum hann málbar seg. Old varð eisini valdur á ting við boðskapinum at tosa flokkin til rættis.
– Ein orsøk til, at framgongdin hjá Javnaðarflokkinum ikki er størri, kann vera fiskivinnupolitikkurin. Tað tykist sum, at veljarin hevur enn størri tiltrúgv til politikkin, sum borgarligu flokkarnir – ella serliga Fólkaflokkurin – standa fyri á fiskivinnuøkinum. Vinstrahallu flokkarnir tykjast yvirhøvur at hava ilt við at sannføra veljararnar um tað skilagóða í sínum politisku ætlanum á fiskivinnuøkinum, sigur Hallbera West.
Hon leggur afturat, at verður hugsað um vælferðarsamfelagið, hevur Javnaðarflokkurin eitt rættiliga avmarkað klassiskt fokus á inntøkusíðuna, meðan politisk sjónarmið og ætlanir á útreiðslusíðuni vanta. Hetta er kortini ikki bara galdandi fyri Javnaðarflokkin, men føroysku flokkarnar sum heild.
Friðarligir buldrarar
Tingmanningin hjá Javnaðarflokkinum kann sigast at vera tvíbýtt. Øðrumegin eru tað óskikkiligu dreingirnir sunnan fyri miðstaðarøkið, 62 ára gamli rørsmiðurin Gerhard Lognberg, 64 ára gamli fiskiskiparin Henrik Old, og 56 ára gamli bankamaðurin Kristin Michelsen. Hinumegin er tað yngra ættarliðið av akademikarum norðanfyri, 40 ára gamli løgfrøðingurin Aksel V. Johannesen, 41 ára gamla lærarinnan Rigmor Dam, og 53 ára gamla Eyðgunn Samuelsen, sum er útbúgvin samfelagsfrøðingur.
At tingmanningin mest sum gongur í tveimum, var orsøkin til, at fá mettu flokkin vera føran fyri at vera stjórnarberandi eftir valið. Tveir teirra høvdu longu fyri løgtingsvalið sett ófrávíkilig krøv. Henrik Old gjørdi vart við seg á fiskivinnuøkinum. Kristin Michelsen segði seg ikki fara í samgongu, um farleiðin til Hvalbiar ikki varð bøtt, og um sjúkrahúsverkið fór undir felags leiðslu.
Kári Mikkelsen, journalistur og samskiftisráðgevi, heldur, at tað kundi verið ein politisk vanlukka fyri bæði Aksel V. Johannesen, sum var nývaldur formaður, og Javnaðarflokkin sjálvan, um flokkurin var farin í samgongu. Í veruleikanum var møguleikin at sleppa í samgongu rættiliga lítil, tí borgarligi valsigurin var so sannførandi.
– Flokkurin stóð veikur eftir eitt vánaligt løgtingsval. Leikluturin í einari møguligari samgongu hevði verið samsvarandi veikur. At Javnaðarflokkurin fór í andstøðu var tað einasta rætta, tá hugsað verður um sjálvan flokkin, heldur hann.
Hallbera West heldur, at í almenna rúminum hevur meira verið at hoyrt til politisku sjónarmiðini hjá Javnaðarflokkinum, og minni um innanhýsis klandur í tingbólkinum.
– Tey flestu væntaðu tað øvugta eftir valið í 2011, tá Javnaðarflokkurin fekk tríggjar sonevndar ‘leysar kanónir’ valdar. Tað hoyrist ikki nógv um ósemjur í flokkinum, og teir tykjast ganga væl í takt. Um tað er so friðarligt aftan fyri leiktjøldini, veit eg ikki, men alment eru ongar eftirlýsingar eftir tingmonnum í útvarpinum, sum ein desperatur Javnaðarflokkur fyrr hevur gjørt, sigur Hallbera West sum dømi.
Í einum hevur Gerhard Lognberg tó vent formanninum bakið. Hann tekur ikki undir við avgerðini hjá formanninum at kvetta sambandið við Fólkaflokkin.
Sagt Fólkaflokkinum farvæl
Tað var í oktober í fjør, at Aksel V. Johannesen boðaði frá, at Javnaðarflokkurin fer ikki at samstarva við Fólkaflokkin, so leingi hann er formaður í flokkinum. Ein samgonga millum hesar báðar flokkarnar er rætt og slætt útilokað hesa tíðina. At vinstraflokkar og høgraflokkar ikki samstarva er vanligt í øðrum londum, men als ikki gerandiskostur í føroyskum politikki. Avgerðina grundaði javnaðarovastin á, at hann kann ikki samstarva við ein flokk, sum rekur beinleiðis øvugtan politikk enn Javnaðarflokkurin.
Aksel V. Johannesen, sum ikki vil hoyra talan um at skipa reyðan blokk við Tjóðveldi, hevur ikki avskrivað Sambandsflokkin. Hann hevur roynt at tekkjast sambandsveljarar í vónini, at Sambandsflokkurin kemur aftur á beint sum traditionellur sosialliberalur flokkur, sum hann hevur málborið seg. Somuleiðis hevur Javnaðarflokkurin talað til møguligar sjálvstýrisveljarar við sínum yvirtøkupolitikki.
Avgerðin at kvetta sambandið við Fólkaflokkin ger, at Javnaðarflokkurin er munandi veikari og meira avmarkaður við samráðingarborðið. Lagnan er nú í hondunum á Tjóðveldi ella Sambandsflokkinum og onkrum av smáu flokkunum, og tað ger støðuna hjá Javnaðarflokkinum viðbrekna, heldur Kári Mikkelsen.
– Tað hóvar helst mongum, at Aksel hevur skúgvað Fólkaflokkin til viks. Tað kann kortini koma Javnaðarflokkinum væl og virðiliga aftur um brekku. Hjá Tjóðveldi er tað helst meira umráðandi at fáa eina sjálvstýrissamgongu enn eina vinstravenda samgongu við Javnaðarflokkin. Tað hevur Tjóðveldi týðiliga víst á. Tað er heldur ikki nøkur loyna í politiska umhvørvinum, at eitt nú Henrik Old vil ikki vita av Tjóðveldi sum samgongufelaga, sigur Kári Mikkelsen.
Hann veit heldur ikki, um Javnaðarflokkurin skal vænta sær stórvegis vælvild frá Sambandsflokkinum. So leingi Kaj Leo Johannesen er formaður, og Fólkaflokkurin bjóðar honum løgmanssessin, fer neyvan nakað at henda, uttan eitt valúrslit, sum broytir politisku javnvágina munandi.
– Javnaðarflokkurin stendur heldur veikur, og kann gerast tann lítli í samgongusamráðingum, sjálvt um flokkurin fær ein ella tveir sessir afturat á næsta løgtingsvali, sigur Kári Mikkelsen.
Uni Arge heldur, at vinstravendu flokkarnir hava ein sjálvsagdan byr í løtuni. Málið um flatskattin hevur verið umstrítt, og tað hevur eydnast andstøðuni at sagt fólki, at meginparturin av skattalættanum fer í lummarnar hjá teimum hægst løntu. Andstøðan hevur víst á, at hallið í 2012 var 340 milliónir krónur, og hevði verið útivið 700 milliónir krónur uttan forskattingina av pensjónum.
– Ivaleyst stúra nógvir veljarar fyri, hvat fer at henda við vælferðarsamfelagnum. Tá pensjónirnar hjá øllum verða brandskattaðar fyri at fíggja ein skattalætta serliga til tey ríkastu, meðan tosað verður áhaldandi um sparingar fyri at fáa roknistykkið at ganga upp, loypur tú ótta á fólk. Tú elur fram eina órættvísiskenslu í samfelagnum. Fólk brúka sum minst og vita so, um nýggj stjórn kemur til, tí tey hava ikki álit á, at búskaparpolitikkurin hongur saman. Hetta er meginorsøkin til, at Javnaðarflokkurin gongur nógv fram í løtuni. Felagskassin bløðir fyri ein stokkutan skattalættahita hjá teimum best løntu. Hetta er tann besti og avgerandi trumfurin hjá vinstravonginum til næsta val, sigur hann.
Í morgin fer Aksel V. Johannesen at halda sína formansrøðu á landsfundinum. Tað hevur eydnast honum at køvt grova ælið. Hýrurin er góður í Javnaðarflokkinum, sum nú fer at taka saman um gongdina seinastu tvey árini.
-----
Nýggj tingmanning
Stór útskifting var í tingmanningini hjá Javnaðarflokkinum á løgtingsvalinum tann 29. oktober 2011. Gerhard Lognberg var tann einasti, sum varð afturvaldur. Jóannes Eidesgaard og Katrin Dahl Jakobsen takkaðu fyri seg í politikki, og John Johannessen, Helena Dam á Neystabø og Hans Pauli Strøm rukku ikki inn um tinggátt.
Hesaferð vóru Eyðgunn Samuelsen, sum hevði verið varafólk í farnu tingsetu, Henrik Old, sum ikki bjóðaði seg fram á valinum í 2008, borgarstjórin á Tvøroyri Kristin Michelsen, Rigmor Dam og Aksel V. Johannesen vald.
------
Eftirlýsingin
Óskilið í Javnaðarflokkinum var helst í hæddini tann 7. januar í 2011, tá sjey frustrerað javnaðarfólk sendu út almenna eftirlýsing eftir Gerhardi Lognberg, løgtingsmanni. Eftirlýsingin bar heitið »Kom til arbeiðis, Gerhard!”
Ósemjan kom, tí Lognberg hevði sagt sína hugsan alment um politikkin hjá flokkinum, og tað tók ráðandi klikan, sum sandoyartingmaðurin málbar seg, illa upp.
Eirikur Lindenskov, ábyrgdarblaðstjóri á Sosialinum, var skjótur at viðmerkja støðuna.
– Tann stóri trupulleikin er bara tann, at Javnaðarflokkurin hevur mist sítt trúvirði. Flokkurin er longu í sori í veljarakanningum, og tá øll tey valdu fólkini í flokkinum bera seg soleiðis at, hvør skal so tora at velja flokkin?, spurdi hann.
------
Skaale skalaði síni gomlu
Á fólkatingsvalinum 15. september 2011 eydnaðist javnaðarmanninum Sjúrði Skaale at vinna sessin á Christiansborg frá manninum, hann hevði arbeitt fyri í 13 ár, Høgna Hoydal.
Vikurnar fyri fólkatingsvalið vóru baldrutar. Ósemjan millum Høgna Hoydal og Sjúrð Skaale um stjórnarskipanaruppskotið elvdi til, at hann tók seg úr flokkinum, hann hevði virkað fyri síðan 1998. Tann 22. august fór hann upp í Javnaðarflokkin sum fremsta valevni floksins til fólkatingsvalið. Fyri valið vissaði Aksel V. Johannesen um, at gamli tjóðveldismaðurin, sum í 10 ár hevði tosað um einar frælsar Føroyar, fór ikki at broyta politikkin hjá Javnaðarflokkinum.
– Javnaðarflokkurin er ein samríkisflokkur, og teirri kósini víkja vit ikki frá. Tá tað er sagt, eru vit opnir fyri, at føroyingar kunnu yvirtaka fleiri málsøkir. Tað skal bara gerast fíggjarliga ráðiligt, segði hann.
