Niederegger, út ímóti Breite Strasse, at kalla yvir av ráðhúsinum í Lübeck og eitt hanagleiv frá Marienkirche, er eitt kaku-kulinariskt slott, eitt tempul vígt teimum søtmungandi og rómabrellutu. Henda bakstursins ævintýrhøll er í tveimum hæddum, í teimum stóru salunum á báðum hæddum eru reytt og gult (ella gylt) teir ráðandi litirnir, gólvteppini eru reyð við gulum rípum, tað hettuformaða loftið yvir tí serligu marsipansalongini er reytt við gulum stavum á, og umframt tað fær ein serlig speglávirkan alt inni at skyggja og glitra, súlurnar eru fýrkantað spegl, á veggjunum hanga spegl, og teir sekskantaðu loftsflatarnir, haðani ljósakrúnurnar hanga, eru somuleiðis innrammaðar av speglrondum.
Reytt og gylt eru tignarlitir, og yvir salunum og salongini er ein keisaraligur dámur, sum fær eina undirstriking aftrat av Strauss-tónleikinum, sum er at hoyra her, og av at innbúgvið sum heild er í Empire-stíli. Men tignin hevur ein sakralan veftur, í salinum í erva eru serligir, avskildraðir básar, har fólk kunnu fara inn og sita á hækkaðum gólvum, sum sótu tey í kórinum í eini kirkju, og eisini her eru gólvteppini reyð, og stólar og beinkir reyðpolstrað.
Tey altarbreyð, sum her eru at fáa, eru tó hvørki turr, tunn ella vatndeyv, tí her fært tú kakur, í øllum hugsandi støddum, við øllum hugsandi litum og í alskyns sniðum, fýrkantaðar, rundar, keylur, sýlindarar, kúlur, torn, kirkjur, kransakakur, jogurtkakur, nøtakakur, marsipankakur, rómakakur, jørðberkakur. Og úti í tí stóru forhøllini er, umframt kondittarí, eisini handil, har tú kanst keypa konfekt, sjokulátu ella marsipan, formað sum revar, hanar, hundar, kettur, íkornar, ravnar, slangur, froskar og annars øll dýr, sum á sinni komu úr Nóa ørk, og helst nøkur aftrat.
Günter Grass-húsið
Henda yvirflóðin av lystimeti, bakstri og róma skal ivaleyst skiljast sum eitt slag av framkomnari próvtøku. Og hevur tú skilt, at alt hetta meira er ætlað eygunum enn tunguni, og at tú – við tí gitna lücbeckaranum Thomas Mann in mente – má læra at hyggja niður í avgrundina uttan at detta ella kava niður í hana, hevur tú staðið hesa marglætisins eldroynd. Og tá er lagamanni at ganga tann stutta teinin yvir í Glockengiesserstrasse, har, stutt frá Katharinenkirche, Günter Grass-húsið stendur.
Ikki tí, her er eisini yvirflóð, men av strangari og meira sublimum slag. Tann, sum fyrstu ferð kemur inn í Grass-húsið, og kanska ikki hevur meira enn eitt sløð av undanvitan um henda listamann, ger tað við einum følilsi, samansettum av gleði, takksemi og ovfarni. Tú kemur fyrst inn í eitt lítið, ljóst móttøkurúm, sum samstundis er bókhandil, við verkum eftir og um Günter Grass. Tú gongur síðani gjøgnum ein urtagarð og kemur gjøgnum høvuðsdyrnar inn í sjálvt Grass-húsið, sum er í tveimum hæddum, við framsýningarhølum í neðra og einum sali í erva, sum verður brúktur til framsýningar, fyrilestrar, móttøkur osfr.
Og her sæst, at Günter Grass er ikki bara rithøvundur, men marglistamaður, prosahøvundur, yrkjari, teknari, málari, myndhøggari og harumframt ein homo politicus, sum serliga seinast í seksti- og fyrst í sjeytiárunum var virkin á javnaðarvonginum. Av hansara endurminningum sæst, at áhugin fyri myndlist vaknaði tíðliga, longu sum 10-12 ára gamal í Danzig samlaði Grass upp á kort við smáum endurprentum eftir m.a. Mantegna, Botticelli, Caravaggio, Rafael osfr.
Eftir kríggið fór Grass í læru sum grót- og myndhøggari. Í Grass-húsinum er listin hjá hesum manni til skjals, í móttøkurúminum fáast hansara høggmyndir til keyps, sum smá tvítøk úr bronsu, í urtagarðinum standa tær í fullari stødd, og í framsýningarhølunum hanga málningar og tekningar. Høggmyndirnar eru helst tað fyrsta, ein varnast, tangodansandi pør, sum hava ymiskan atburð, formað við yndi, elegansu og innankæti.
Rottan og snigilin
Sum listamaður tykist Grass at vera búnaður í einum andsvari til høvuðsrákini í týskari list eftir kríggið, øðrumegin ta abstraktu og tings-óbundnu, hinumegin ta natúrtrúgvu og innihaldsjáttandi listakósina. Lærumeistarin hjá Grass, Karl Hartung, helt einaferð fyri, um nakrar tekningar av sild, sum Grass hevði gjørt:
Tær hava eingi bein. Har tú átti at hugt gjølla, hevur tú uppfunnið pynt. Ein sild er meira enn tú megnar at uppfinna. Natúr – og tó medvitin.
Grass skapti á hesari grund eina list, sum øðrumegin avmyndar natúrina við eyðmjúkum trúskapi, men sum samstundis arbeiðir við einum emblemuniversi, sum hevur loyst seg frá fortíðini, og har fatanin er fræls, og figurarnir fjøltýddir. Hann stendur á henda hátt, umboðandi eitt slag av dialektiskum yvirstigi, fyri konservatismu í formi, men moderniteti í fatan og tolking.
Hansara figurar, sum ganga aftur og eru fáir í tali, snigilin, svínið, hundalandið, flundran, rottan, eru endurgivnir við næstan óhugnaligum neyvleika, men upplivast samstundis nettup ikki sum náttúra, men sum partar av eini mýtologi, sum arketýpur, sum allegorisk list. Rottan (sum eisini kemur fyri í skaldsøguni Die Rättin (Kvennrottan), 1986) er ikki longur tann hataði sjúkuberin, men menniskjans yvirlíki, sum tað er lagað at arva jørðina, men sum, tá ið hon ger tað mistak at herma eftir menniskjunum, er fyri sama falli sum vit, sum tusjtekningin “Golgatha” vísir.
Snigilin er, fyri at taka eitt annað dømi, ikki bara snigil, men eitt ævinleika-emblem, umboðar skaldsins og listamansins neyðugu contemplatio, umboðar uppgerð við framburðarins og skjótleikans hvørvisjón, stendur fyri seinførisins vísdómi, og er, sum Grass hevur víst á, skyldur við Dürers Melencoliu. Við hesum emblemi vísir Grass á, at ein og hvør lívfør utopi bara kann skapast spakuliga, við “stillstøðu í framburði”, og altíð má vera rótfest í jørðini.
Samvitskan
Günter Grass kemur viðhvørt sjálvur á gátt í Grass-húsinum í Lübeck. Fyrr í ár kom út yrkingasavnið Dummer August, Grass-húsið læt í juli upp eina framsýning av tekningunum í bókini, og eg var so heppin at kunna vera hjástaddur og at hoyra og síggja høvundin lesa upp. Forsøgan (sum nakrir lesarar helst kenna) er tann, at Günter Grass í august í fjør gav út bókina Beim Häuten der Zwiebel (Tá leykurin verður flustur), eitt slag av endurminningarverki, har høvundurin fortelur um sín ungdóm, m.a. um tíðina 1939-45.
Henda bók er eitt slag av sjálvuppgerð. Günter Grass, føddur í 1927, gjørdist blaðungur limur í ungnazistiskum felagsskapum. Á ungdómsárum upplivir hann, at ymisk fólk, bæði skyldfólk og skúlafelagar, “hvørva”, men tað er tøgn um hetta. Heldur ikki tann ungi Grass setir nakran spurning, og nú spyr hann í sínum endurminningum afturlítandi seg sjálvan: Hvar vart tú, Ádam?
Í 1944 vendi hann sær til hervaldið og bað um at sleppa upp í bardagan, helst í kavbátadeildini. Leingi frætti hann einki, men so ein dagin fekk hann í skrivi boð um at møta til hertænastu, og tað vildi so til seinni, at hann kom upp í eina pansaradeild undir Waffen SS. Hann virkaði eitt skifti sum hermaður, bleiv særdur, kom, sum við einum undri, livandi burtur úr bardaganum og endaði sum amerikanskur krígsfangi.
Alment avrættaður
Við Beim Häuten der Zwiebel royndi Günter Grass endiliga og endaliga, og meira kontant enn í eitt nú skaldsøguni Blikktrumman, 1959, at seta tað tunga samvitsku-kuffertið frá sær. Kortini var eingin av avdúkingunum í bókini nýggj uttan tað stutta brotið um tíðina í Waffen SS, ein tilburður, sum Grass hevði hevði skammað seg so nógv um, at hann ikki hevði orkað at greitt frá honum. Nú hann nærkaðist teimum áttati, mátti tað sigast. Das musste raus, endlich.
Bókin kom út tann 15. august 2006. Men longu tann 12. august avdúkaði høvundurin, í eini langari samrøðu við Frankfurter Allgemeine Zeitung, at hann hevði virkað í Waffen SS. Úrslitið av hesi avdúking var tann størsta bókmentagølan í Týsklandi í nýggjari tíð, við einum floymi av oddagreinum, samrøðum, viðmerkingum, lesarabrøvum og útsagnum frá fólkum og andsmennum ikki bara í Týsklandi, men í øllum heiminum. Kravt varð m.a, at nobelvirðislønin skuldi takast frá Grass, og at hann skuldi missa heitið sum heiðursborgari í Danzig. Hann varð álopin av sínum egnu starvsbrøðrum, m.a. skrivaði Peter Handke, at Grass altíð hevði verið eitt ringt menniskja, og at hann sum skald einki nyttaði. Sutt sagt: maðurin varð, av fjølmiðlaverðini, alment avrættaður.
Góður upplesari
Mong dømir eru um, at týskir høvundar, tá ódnir hava leikað í teirra heimlandi, eru flýddir norðureftir, til Danmarkar ella Svøríkis. Grass eigur summarhús á Møn í Danmark, og har hevur hann skapt yrkingasavnið Dummer August, sum er hansara svar upp á gøluna og hansara frásøgn um lívið á fjølmiðlanna spískasteini. Við heitinum sipar hann bæði til augustmána í 2006 og eisini, speiskliga, til seg sjálvan.
Eg eri komin í góðari tíð og siti tí høgliga fyri. Høvuðspersónurin kemur inn, saman við konu síni, og fer, eftir at trý fólk hava havt orðið, upp á pallin. Günter Grass er á vøkstri nakað undir miðal, tættur, gongur eitt sindur bogin, er í bláari skjúrtu, slipsleysur, í myrkabrúnum einslittum jakka og buksum, hárið er myrkt og rísið, yvirskeggið tjúkt, hann ber seg, sum var hann væl yngri enn hann er, kanska sjeyti, yvir útsjóndini er okkurt fremmant, ein døkkur farri, ikki so undarligt, tí Grass er jú, í móðurlegg, ættaður frá kasjubum, einum vesturslaviskum ættarbólki í Póllandi, sum hevur sítt egna mál.
Yvir medferðini er ein blandingur av álvarsemi, fámæli og lítillæti. Tá ið Grass fer at lesa, hoyrist, at hetta dugir hann, røddin er klár, so eg hoyri hvørt orð, og samstundis sáttlig og óuppgjørd, so tekstirnir koma týðiligari fram.
Lívrættur hjá ótýdligum gestum
Dummer August er eitt savn við 40 yrkingum eftir Grass (og einari eftir Goethe) og 28 steinprentum og tekningum, sum hoyra til tekstirnar. Yrkingarnar sipa við speisemi, sjálvironi, og eini serligari, bæði beiskari og samanriknari, fynd til fjølmiðlanna herferð. Bókin kann samanlíknast við savnið Birthday Letters, frá 1998, har tann eingilski yrkjarin Ted Hughes ger upp við fjølmiðlar og bókmentafrøðingar í tí enska rúminum. Yrkingin “Vergleichsweise” (Upp á seg, til tað) lýsir væl tónan í bókini:
Á hesari so hinari kaninini
skinnið rivið fram um oyruni;
so skuldi eisini gangast mær,
so eg bleiv nakin og grýtuklárur,
síðani moyrur og leskiligur:
lívrættur hjá
ótýligum gestum.
Sum tað sæst, arnarklógvin rívur! Aðrir tekstir bera boð um eina ávísa (sum eg fati teir) bæði heita og harðføra sjálvspei, eitt nú yrkingin “Nichts Neues” (Einki nýtt, við eini herligari tekning!), um kýrnar, sum fara til gongu heim, eitt sindur vónbrotnar, tí at yrkjarin eina ferð enn bara dugir at gremja seg.
Kanska er tað torført hjá einum ikki-týskara at skilja hesa gølu og alt hetta rokilsið. Men átti ikki Günter Grass at verið róstur heldur enn hunddálkaður fyri eina bók, sum ber prógv um eina samvitsku so sterka, at hon, eisini eftir at seksti ár eru liðin, noktar at sleppa honum?
Haturstímin og listin
Hvat ið viðvíkir fjølmiðlanna leikluti, vísir bókmentafrøðingurin Martin Kölbel (í bókini Ein Buch, Ein Bekenntnis, Steidl Verlag, 2007) á, at gølan, heft at reinleikanum, hevur fingið ein nógv øktan týdning í eini tíð, har hugmyndafrøði og politikkur eru at kalla burturtærd, har individualisman valdar mestsum einsamøll, og har bæði mong fólk (og mong andsmennir) eru hildin uppat at brúka sín heila.
Umframt at brúka nógva orku til móta, klæðir og annan tómleika, gera fjølmiðlarnir seg til málgagn fyri einum morali og einum reinleika, sum teir sjálvir uppfinna, uppfinna síðani ein hatifugl, sum hóttir henda sama reinleika, og lokka og øsa endiliga sínar brúkarar til at hata, happa og jagstra tann seka. Kölbel endurgevur í hesum sambandi Elias Canetti, sum tekur soleiðis til í bókini Masse und Macht:
Eisini í dag taka fólk, gjøgnum avísina, lut í almennum avrættingum. Tú situr í friði heima og kann millum mangar staklutir steðga uppi yvir einum, sum øsir teg serliga nógv. Tú klappar ikki, fyrr enn alt er av, ikki minsta spor av medskyld órógvar njótingina. Tú hevur ikki ábyrgd av nøkrum, ikki av dóminum, ikki av eygnavitninum, ikki av hansara frágreiðing og heldur ikki av blaðnum, sum prentaði frágreiðingina.
Canetti talar í hesum sambandi um eina floksjagstran, sum her kemur til sjóndar í sínum mest vanvirðisliga og samstundis støðugusta formi. Ein kann leggja aftrat, at fyribrigdið longu í 1948 varð viðgjørt meistaraliga í skaldsøguni 1948 eftir George Orwell, har landsins íbúgvar, í hansara stalinistisku dystopi, sum á sín serliga hátt eisini er avpolitiserað, hava sín dagliga, ríkisásetta haturstíma. Goldstein var ivaleyst, um hann yvirhøvur var til, við undirlutan. Men Günter Grass hevur sum listamaður og skald aðrar møguleikar. Líkna vit hóttanina móti skapan, veri hon totaliter ella umboðað av tí fjórða statsvaldinum, við malargrót, síggja vit, í skavmyndini “Fundurin í Telgte”, skaldskapin rísa upp um grótið, sum ein hond og ein sigrandi fjøður.
------------------------------------------
Hetta er seinasta grein í hesi greinarøð.
